نقش مکانهای مذهبی در جذب گردشگر
نقش مکانهای مذهبی در جذب گردشگر و تأثیر آن در اقتصاد روستاهای همجوار (نمونه موردی حرم مطهر سید جلالالدین اشرف)
1- مجید یاسوری (مسئول )
2- فاطمه مومنی طارمسری
چکیده:
زیارتگاههای مذهبی نقش مهمی در اقتصاد و عاملی برای توسعهی خدمات و رفع نیازهای مربوط به این مناطق است. در حال حاضر گردشگری مذهبی یکی از راههای تنوع‌بخشی و راه‌حلی برای مشکلات اقتصادی بخصوص در نواحی روستایی تلقی میگردد. جاذبههای مذهبی زیارتگاهها و مکانهای مقدس هرساله تعداد زیادی از گردشگران را به‌سوی خود جذب میکنند. این امر خود فواید اقتصادی زیادی را در جامعهی پذیرای گردشگران مذهبی دارد. به همین منظور توجه به این بخش و مطالعهی آن به‌خصوص در کشور ما که دارای ویژگیهای بیشماری در این زمینه میباشد امری ضروری به نظر میرسد.
دراین میان مرقد مطهر سید جلالالدین اشرف به دلیل داشتن موقعیت خاص خود دارای ظرفیتهای بالا ازنظر جذب گردشگران مذهبی است. نزدیکی روستاهای زیادی همچون کشل، استخر بیجار، ایشلیکی، امشل، چهارده، نیاکو، کورکا و...، به این مرقد باعث شده تا جوامع روستایی اطراف از امتیاز عرضهی محصولات دامی، باغی، زراعی و صنایع‌دستی خود به گردشگران مذهبی شهر بهرهمند شوند و این مسئله تأثیرات زیادی را در اقتصاد روستاها برجای گذاشته است.
تحقیقات میدانی در بازارهایی که بیشترین حضور روستائیان احساس میشد آغاز گردید و پرسشنامهای بین 147 فروشنده در این بازارها تکمیل گردید. بررسیها نشان داد که بیش از 50 درصد از خریداران این بازارها را گردشگرانی تشکیل میدهند که از سایر نقاط و به‌قصد زیارت به آستانه آمدهاند و نزدیک به 50 درصد از محصولات عرضه‌شده در این بازارها محصولات خود روستائیان است. یافتهها نشان میدهد که حرم مطهر سید جلالالدین اشرف در اقتصاد روستاهای اطراف تأثیر مثبت داشته؛ به‌طوری‌که نزدیک به نیمی از درآمد خانوارهای روستایی که در این شهر به فعالیت مشغول بوده‌اند، از فروش محصولات در بازارهای وابسته به گردشگری مذهبی آستانه حاصل میشود.
مقدمه:
اماکن متبرکه و آرامگاه بزرگان دینی از قدیم‌الایام در کشور ما موردتوجه دوستداران اهل‌بیت پیامبر (ص) بوده و تعداد کثیری از مریدان را به سمت خود فرامی‌خوانده است.
ایران با داشتن 98 درصد مسلمان و 5 هزار امامزاده و بقعهی متبرکه و مراکز مذهبی ظرفیت بسیار مناسبی برای توسعهی صنعت توریسم و جذب گردشگری مذهبی داخلی و خارجی دارد؛ به‌طوری‌که بر اساس آمارهای موجود در هیچ کشوری این تعداد بقعه و امامزاده و بناهای مذهبی وجود ندارد (فراهانی، 1386: 54).
تجربیات جهانی نشان میدهد مراسم فرهنگی- مذهبی و یا اعتقادات به زیارتگاهها که در باورها و اعتقادات مردم جامعه ریشه دارد از جریانهایی هستند که جاذبه ایجاد میکنند. بسیاری از کشورها این‌گونه مراسم را به‌عنوان یک رخداد احیاء میکنند و با برپایی فستیوالها و کارناوالها به آن‌ها رونق میدهند، به‌طوری‌که جذابیت آن‌ها بیشتر نمود مییابد (قادری، 1388: 77).
"استان گیلان علاوه بر برخورداری از جاذبههای فراوان اکو توریستی، با داشتن قدمت تاریخی و سابقهی مهمان‌نوازی و پناه دادن به سادات علوی، از جاذبههای مذهبی نیز بی‌نصیب نمانده است. وجود بیشمار بقعهها، مکانهای مقدس و امامزادهها در این خطه از کشور اسلامی ایران، نیروهای بالقوهای هستند که اگر تقویت و به کار گرفته شوند، به توسعه گردشگری استان خواهند انجامید"(یاسوری، گراوندی، 1392: 133). برخی از نقاط مذهبی در استان گیلان به علت برخورداری از موقعیت محیطی مناسب دارای شهرت بیشتر بوده و به مثابه یک کانون زیارتی در سطوح محلی، منطقهای و ملی گردشگر میپذیرد و تأثیر زیادی بر چشمانداز مناطق نهادهاند. امروزه صنعت توریسم و گردشگری به‌عنوان یک صنعت درآمدزا برای مکانهای جغرافیایی شناخته میشود و توریسم مذهبی در جزء بازارهای پرطرفدار این صنعت قرار دارد که علاوه بر ایجاد فضایی برای شناخت و عرضهی فرهنگ معنوی مکانهای مذهبی به دیگر نقاط جغرافیایی، باعث تحول اقتصادی و بازرگانی، کسب درآمد و اشتغالزایی نیز میشود.
در کل میتوان اذعان داشت که زیارت و گردشگری مذهبی تأثیرات گوناگونی بر مکانها برجای میگذارد زیرا این فعالیت نوعی پویایی و حرکت جمعیت،کالا، سرمایه و اطلاعات است، سفرهای زیارتی قادرند فرآیندهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را تحت تأثیر قرار دهند و این سفرها را میتوان یکی از دلایل مهم تغییرات مکانی دانست که قادر است فعالیتهای اقتصادی منطقه را دستخوش تغییرات اساسی کند.
چشمانداز اقتصادی هر ناحیه منشاء گرفته از الگوی اقتصادی است که در آن ناحیه به تثبیت نسبی رسیده است و الگوی اقتصادی ناحیه حاصل فعالیتهای جمعیتی است که در ناحیه انجام میگیرد.
اقتصاد روستایی کشور ما به دلیل معیشتی بودن و وابستگی آن به کشاورزی تک‌محصولی و تابع محیط با مسائلی همچون بیکاری، فقر، مهاجرت نیروی کار به سمت کلان‌شهرها و ... روبه‌رو است که خود مشکلات و مسائل مختلفی را هم برای سکونتگاههای شهری و هم برای سکونتگاههای روستایی در پی خواهد داشت، ازاین‌رو در چند سال گذشته مطالعهی فعالیتهایی که بتواند رونق‌بخش کشاورزی روستاها باشد و از سویی امکان اشتغالی مکمل را برای جامعهی روستایی فراهم آورد موردتوجه پژوهشگران قرارگرفته است.
مسئلهی اقتصادی روستاها متشکل از پارامترهای مختلفی است که هرکدام از آن‌ها را میتوان در رابطه با اقتصاد روستا موردسنجش قرارداد که این امر هم با توجه به ویژگیها و خصایص مناطق مختلف جغرافیایی موردمطالعه قرار میگیرد.
حرم مطهر سید جللال الدین اشرف که در 34 کیلومتری مرکز استان واقع‌شده است یکی از زیارتگاههای مشهور استان است که در ابعاد محلی، منطقهای و ملی زوار پذیر بوده و اقتصاد شهر و روستاهای پیرامون خود را تحت تأثیر قرار داده است.
هرچند گردشگری راه‌حلی برای تمام مشکلات نواحی روستایی محسوب نمیشود اما میتواند منجر به ایجاد اشتغال، تنوع‌بخشی به اقتصاد روستایی، بالا بردن سطح درآمد خانوارهای روستایی و ایجاد تقاضا برای محصولات کشاورزی و سایر تولیدات روستایی گردد که این امر به‌خودی‌خود در کاهش روند مهاجرفرستی نیز مؤثر خواهد بود.
بازارهای وابسته به این مکانهای مذهبی فرصتی برای عرضهی محصولات روستایی است و باعث رونق و پویایی اقتصاد روستا میگردد. بازارهای هفتگی آستانهی اشرفیه که در روزهای دوشنبه و پنجشنبه در مجاورت حرم برپا میگردد این امکان را برای روستائیان ممطقه فراهم آورده تا محصولات باغی و زراعی خود را به‌صورت مستقیم به گردشگران عرضه کرده و این مسئله موجب بالا رفتن درآمد خانوار روستایی، کاهش فقر در روستا و در پی آن کاهش مهاجرت روستائیان میگردد.
چگونگی و میزان تأثیر حرم مطهر سید جلالالدین اشرف بر اقتصاد روستاهای پیرامون خود و پاسخ به این پرسش که آرامگاه سید جلالالدین اشرف تا چه اندازه بر توسعهی اقتصادی روستاهای پیرامون خود تأثیر داشته و برای بهبود این روند چه الزاماتی وجود دارد از مهمترین اهداف این پژوهش است.
ضرورت تحقیق:
با توجه به وابسته بودن اقتصاد روستایی استان به کشاورزی سنتی و درنتیجه عدم پاسخگویی ظرفیت کشاورزی با رشد روزافزون جمعیت و همچنین وجود معضلاتی مثل بیکاری، فقر، مهاجرت و استفادهی بی‌رویه از زمین در طول زمان که موجب ناپایداری اقتصادی در نواحی روستایی گردیده است توجه به ویژگیهای درونی روستاها و فرصتهای بیرونی آن‌ها که میتواند باعث بهبود وضعیت گردد و پایداری اقتصادی را فراهم نماید ضروری به نظر میرسد و بررسی عوامل تأثیرگذار اقتصادی در شهرهای کوچک ومیانی که همچون تعدیل گری بین شهرهای بزرگ و روستاها عمل میکنند و تفاوتهای فاحش این دو مجموعهی سکونتگاهی را متعادل میسازند لازم است تا بتوان به این طریق توانایی اقتصادی روستاها را بالا برد و شکاف موجود بین شهر و روستا را کاهش داد.
سؤالات تحقیق:
1 - وجود حرم سید جلالالدین اشرف و شکل‌گیری گردشگری مذهبی در شهر آستانه چه تأثیری بر اقتصاد نواحی روستایی پیرامون دارد؟
3 – راهکارهای تقویت نقش گردشگری مذهبی در اقتصاد نواحی روستایی کدامند؟
ادبیات و مبانی نظری تحقیق:
بازدید از منابع فرهنگی و تاریخی یکی از بزرگ‌ترین، فراگیرترین و رو به رشدترین بخشهای صنعت گردشگری عصر حاضر است. در حقیقت این‌چنین به نظر میرسد که گردشگری میراث رشد سریع‌تری از سایر اشکال گردشگری مخصوصاً در کشورهای درحال‌توسعه، داشته و باید آن را به‌عنوان ابزار بالقوه مهمی برای کاهش فقر و توسعهی اقتصادی جامعه به‌حساب آورد. در رابطه با پویایی گردشگری میراث فرهنگی در مناطق درحال‌توسعه جهان فقدان تحقیقات یکپارچه احساس میشود (حبیبی رحیم‌آبادی به نقل از تیموثی، 1390: 13).
گردشگری مذهبی یکی از شاخههای گردشگری فرهنگی است. گردشگری فرهنگی در بعد مفهومی، حرکت انسان و جدا شدن او از مکان معمولی سکونتگاه باهدف دیدار از جاذبههای فرهنگی و به دست آوردن اطلاعات و تجربههای جدید برای ارضای نیازهای فرهنگی تعریف‌شده است ( پاپلی، سقایی، 1388: 57).
گردشگران مذهبی را میتوان به 2 دسته تقسیم‌بندی کرد: یکی زائران یا کسانی که انگیزهی آن‌ها از مسافرت فقط انجام امور مذهبی است و زمان مدت اقامتشان تابع اوقات فراغت نیست و دیگری گردشگران مذهبی که ضمن انجام زیارت و شرکت در مراسم مذهبی از مکانهای دیگر گردشگری اعم از مذهبی و غیر زیارتی نیز دیدن میکنند و یا به‌عبارتی‌دیگر اهداف مسافرت آن‌ها چندمنظوره و با الویت زیارت است (مومنی، صرافی، 1387: 14).
گردشگری میتواند نقش حیاتی در اقتصاد کشورهای درحال‌توسعه ایفا کند که با معضلاتی نظیر بیکاری، محدودیت منابع، افزایش جمعیت و اقتصاد تک‌محصولی مواجهاند."گردشگری به‌عنوان یک صنعت خدماتی طیف گستردهای از مشاغل را ایجاد میکند، به‌عنوان یک تجارت چندوجهی موجب فعالیتهای متنوع میشود و به‌عنوان محصول لازم گردشگران مولد درآمد ارزی میشود (یاسوری، گراوندی، پیشین، 134).
امروزه در دنیا به نمادها و نشانهها و بناهای مذهبی و یادمانهایی که یادآور مراسم و آیینهای نیایشهای مذهبی است. بیش‌ازپیش توجه میشود و مردم درصدد احیای مراسم به سبک گذشته در این مکانها هستند.
گردشگری مذهبی یکی از تجارتهای بزرگ است و سازمان جهانی گردشگری (WOT)گردشگری مذهبی را جزء پنج نوع گردشگری مهم که اهم فعالیتهای این سازمان را پوشش میدهد قرار داده و آن را این‌گونه تعریف کرده است " گردشگری مذهبی عبارتاند از بازدید گردشگران از مکانهای مقدس نظیر زیارتگاهها، مقابر امامزادهها و نظایر آن‌ها". به این تعریف مناطق طبیعی و فرهنگی و راهها مذهبی و مقدس را نیز باید اضافه کرد.
ویژگی مهم گردشگری مذهبی این است که فرهنگهاٰ باورها و اعتقادات مدرن و سنتی را باهم ترکیب میکند و باورها و اعتقادات گذشته را به حال ژیوند میدهد. گردشگری مذهبی به معنای روحانی و معنوی همراه است و در این نوع گردشگری مخاطب یا گردشگر به دنبال ارضای نیاز معنوی و روحانی است که بیش از هر چیز به آن توجه کرد.
برای رونق و توسعهی گردشگری مذهبی باید شهرها، بناها و محوطههایی را که درگذشته کارکرد مذهبی داشتهاند و مردم را به‌سوی خود جذب میکردهاند، شناسایی و احیاء کرد (Robinson, 2006, 65).
بر اساس منابع موجود،زیارت به آثار متفاوتی در محل مقصد اعم از شهر یا روستا منجر میشود؛ زیرا زیارت شکلی از گردشگری یا نوعی از پویایی و حرکت جمعیت به شمار میآید. پویایی زیارت در رشتههای مختلف علمی مورد شناسایی و مطالعه قرار گفته و شامل حرکات افراد، اشیاء، سرمایه و اطلاعات در سراسر جهان در فضاهای عمومی و برای امور زندگی روزمره است. باوجوداین، درحالی‌که پدیدهی گردشگری توجه زیادی را در ادبیات توسعه به خود معطوف داشته، آثار شکلها و گونههای گردشگری مذهبی کمتر موردتوجه (Collins-kreiner, 2010, 154).
گردشگری قادر است با توسعهی مبادلات تجاری، فرهنگی و سیاسی موجب پویایی جمعیت منطقه میشود ( Border, 1993,53 ). سفرهای زیارتی قادرند فرآیندهای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حتی سلامت مردم را تحت تأثیر قرار دهند؛ به همین دلیل جغرافیدانان را به مطالعهی نتایج آن بر رفتار مکانی و فضایی زائران علاقهمند میکند. بر این مبنا، میتوان زیارت و سفرهای زیارتی را یکی از مهمترین دلایل تغییرات مکانی دانست که قادر است فعالیتهای اقتصادی منطقه را دستخوش تغییرات اساسی کند)رحمانی، پورطاهری،افتخاری به نقل از Border (.
اگرچه ادبیات توسعه گردشگری به گردشگر مذهبی به ویِه در مناطق روستایی کمتر توجه میکند، این شکل از گردشگری بر جوامع انسانی تأثیر زیادی دارد. زیارت حاصل از گردشگری مذهبی تغییرات زیادی درحرکت جمعیتی مانند زمینه‌سازی برای ایجاد تجارت و کسب‌وکار، تغییرات فرهنگی، هم‌بستگی‌های سیاسی و همچنین گسترش بیماریها و اپیدمیها را سبب میشود که لازم است با دیدگاهی نقادانه به تبیین دقیق این آثار پرداخته شود) رحمانی، پور طاهری، افتخاری به نقل از Collins - kreiner, 2010, 440) (.
برخی از صاحب‌نظران گردشگری روستایی را بخشی از بازار گردشگری میشناسند و معتقدند که میتوان گردشگری روستایی را به‌عنوان فلسفهای برای توسعهی روستایی به‌حساب آورد که از این جنبه میتوان سه دیدگاه را مطرح کرد:
1 – گردشگری به‌عنوان راهبردی برای توسعهی روستایی: رهیافت‌هایی که گردشگری را به‌عنوان یک راهبرد برای نواحی روستایی به کار میگیرند در متون مختلف به چشم می‌خورند. این رهیافتها با توجه به روند روزافزون تخریب روستاها و افول کشاورزی سعی در ارائه کردن راهبردهای جدیدی برای احیای نواحی روستایی از طریق ایجاد فعالیتهای مکمل و یا متحول کردن این نواحی با توجه به منابع طبیعی و انسانی آن‌ها دارند و تنها راه احیای مجدد این روستاها را ارائهی برنامهها و استراتژیهای جزئی می‌دانند که بتوانند هم از منابع طبیعی و هم انسانی آن‌ها بهره ببرند و هم بتوانند با ایجاد درآمد و افزایش رفاه زندگی ساکنان نواحی روستایی بشوند (غفارزاده شیرآباد به نقل از هولند جی،1388،31). ازآن‌رو آن‌ها معتقدند که از طریق گسترش و بسط گردشگری به‌عنوان جایگزینی برای فعالیتهای کشاورزی در این نواحی میتوان به این مهم دست‌یافت. به همین منظور این استراتژی دو رویکرد را دنبال میکند:
الف) گردشگری به‌عنوان راهبرد توسعه ب) متحول سازی نواحی روستایی کمتر توسعه‌یافته.
2 – گردشگری به‌عنوان یک سیاست‌باز ساخت: در این راهبرد گردشگری به‌عنوان یک بخش اصلی باز ساخت روستایی حتی در نواحی که از گذشته
فعالیت گردشگری در آن‌ها رونق چندانی نیافته، به کار گرفته میشود. طرفداران این نظریه معتقدند که قادرند از اتکای بیش‌ازحد تولیدکنندگان روستاییبه کشاورزی بکاهند و آن‌ها را در فرصتهای اقتصادی جدیدی به‌کارگیرند (همان،1388،32).
3 – گردشگری ابزاری برای توسعهی پایدار و حفاظت از منابع طبیعی: سیاست گردشگری پایدار در دنیای امروزی، رهیافتی است که خواهان رشد بلندمدت صنعت گردشگری بدون آثار مخرب بر زیستبومهای طبیعی است. به همین خاطر در طول چندسال گذشته مفهوم گردشگری پایدار تا حدودی پیشرفت کرده است تا بتواند پاسخگوی تهدیدات گردشگری نابسامان باشد. گردشگری پیدار، گردشگری را در قالب مرزها بررسی کرده و رابطهی مثلث وار میان جامعه میزبان و سرزمین آن را از یک‌جهت و جامعهی میهمان، یعنی گردشگران را از سوی و فعالیت گردشگری برقرار ساخته است. درگذشته گردشگری در این رابطه مثلث وار حرف اول را میزد، در حال حاضر گردشگری روستایی قصد دارد فشار و بحران بین سه مثلث را کاهش داده و در طولانی‌مدت موازنهای را برقرار سازد. همچنین این بخش از گردشگری قصد دارد آسیبهای فرهنگی و محیطی را نیز به حداقل رسانده، رضایت بازدیدکنندگان را فراهم ساخته و در طولانی‌مدت مقدمات رشد اقتصادی ناحیه را فراهم آورد و راهی برای تعدل و موازنهی بین رشد نهایی گردشگری و نیازهای حفاظت و نگهداری منابع طبیعی باشد. به همین منظور این استراتژی معمولا دو رویکرد زیر را دنبال میکند:
الف) گردشگری ابزاری برای توسعهی پایدار ب) پراکنش و توزیع به‌منظور حفاظت از سرمایهها و منابع گردشگری (غفارزادهی شیراباد1388،33).
معرفی منطقهی موردمطالعه:
"مزار شریف سید جلالالدین اشرف در شهر آستانهی اشرفیه و در 34 کیلومتری شرق رشت واقع‌شده است، مطابق شجرهنامهی موجود آقا سید شریف معروف به سلطان جلالالدین اشرف پسر امام موسی کاظم و برادر امام رضا (ع) است. بنای اولیهی امامزاده در سال 311 ه.ق به دستور گوهرشاد خانم دختر کیا رستم از فرمان روایان گیلان ساخته‌شده است. در سال 1365 بنایی وسیع و مجلل برژا گردید. این بقعه اینک دارای رواقهای متعدد، سقفهای آینه‌کاری شده و گنبدی بزرگ با کاشی‌کاری‌های ظریف است"(اصلاح عربانی 1374، 57). فاصلهی آستانه تا لاهیجان 7 کیلومتر و از شمال به بندر کیاشهر 17 کیلومتر است که نشاندهندهی نزدیکی این شهر با شهرهای هم‌تراز میباشد.
این شهر علاوه برداشتن موقعیت جغرافیایی مناسب به دلیل بهرهمند بودن از رودخانهی سفیدرود از خاک حاصلخیزی برخوردار است. این رودخانه باعث ایجاد خاک آبرفتی در این ناحیه گشته به‌گونه‌ای که بیشترین میزان تولید بادام‌زمینی در کشور را در این منطقه مشاهده میکنیم که این امر در کنار موقعیت مذهبی و زوار پذیر بودن شهر میتواند موجب رونق اقتصادی روستاهای اطراف و شهر شود و به‌عنوان دو مکمل کنار یکدیگر به شکوفایی اقتصاد ناحیه بیانجامند.
آستانهی اشرفیه در برنامهی ششم توسعه؛ چهارمین شهر مذهبی کشور شناخته‌شده و در تمامی فصول سال بالأخص در ایام تعطیلات و ماههای به‌خصوص قمری همچون محرم، صفر، رمضان و ذیالحجه که مراسم مذهبی خاصی در سراسر کشور برگزار میشود؛ سیل عظیمی از دوست داران اهل‌بیت و خاندان پیامبر (ص) را به‌سوی خود میخواند. این شهرستان در قدیم کوچان نامیده میشد و پس از تدفین پیکر مطهر و نورانی سید جلالالدین اشرف (ع) و برادر شمس الشموس حضرت امام رضا (ع) در این شهر؛ نام آن به آستانهی اشرفیه تغییر یافت.
این شهرستان 105526 نفر جمعیت را در سطح خود دارد که 52/. آن را شهرنشینان و 48/. آن را روستائیان تشکیل میدهند. از محصولات زراعی این ناحیه میتوان بادام (که در واقع مرغوب‌ترین بادام ایران است)، برنج و محصولات باغی ( ازجمله مرکبات و سیفیجات) را نام برد.
شهر آستانهی اشرفیه مرکز شهرستان بوده که در زبان محلی به آن "پیله آسونه" گفته میشود. طول جغرافیایی این شهر49 درجه و 58 دقیقهی شرقی و عرض آن 37 درجه و 15 دقیقهی شمالی بوده و مساحت آن بیش از هشت کیلومتر میباشد.
نقش مرقد مطهر سید جلالالدین اشرف در توسعه نواحی روستایی:
مرقد مطهر سید جلالالدین اشرف باعث شکل‌گیری شهر آستانه اشرفیه شده است. این شهر با توجه به ویژگیهای مذهبی و موقعیت استقرار؛ شهری خدماتی-تجاری است و در کنار بخش خدماتی-تجاری؛ اقتصاد کشاورزی ازجمله برنج و بادام از دیگر مزیتهای اقتصادی شهر آستانه اشرفیه میباشد. برجستگی بخش خدمات شهر که بیش از 65 درصد از شاغلان را به خود اختصاص میدهد به سه عامل موقعیت استقرار شهر، مرکزیت سیاسی و زوارپذیری آن با توجه به عنصر شاخص مذهبی آن بستگی دارد. بطوریکه به گفتهی "خوبرو " مدیرت اوقاف آستانهی اشرفیه سالانه بالغ‌بر یک‌میلیون زائر را به سمت خود جذب کرده و سرمایهی مالی انبوهی را به سمت منطقه سرریز میسازد.
بازارهای هفتگی: بازارهای هفتگی آستانهی اشرفیه در روزهای دوشنبه و پنجشنبه تشکیل میشود و از بازارهای پررونق و درجه اول گیلان است. محصولات منطقه مخصوصاً برنج، ابریشم و بادام‌زمینی توسط تولیدکنندگان یا خریداران عمده محلی در بازار عرضه میشود و بدین ترتیب میتوان گفت که فروش از تولید به مصرف در این بازارها تحقق پیدا میکند.
معاملات برنج در این بازارها به‌طور دائم صورت میگیرد.
در بازارهای دوشنبه و پنجشنبه صنایع‌دستی گوناگون مخصوصاً ساختههای حصیری به فروش میرسد. تعداد فروشندگان زن در این بازارها قابل‌توجه است. اغلب آن‌ها کالاهایی از قبیل مرغ و تخم‌مرغ، صنایع‌دستی و انواع سبزیها را به بازار عرضه میکنند. در روزهای زیارتی در بازار جنب‌وجوش زیادی به چشم می‌خورد؛ در این ایام سراسر خیابان وسیع و طولانی مقابل مزار سید جلالالدین اشرف و خیابانهای اطراف توسط فروشندگان دوره‌گرد اشغال میشود.
در کل هشت بازار در شهر آستانهی اشرفیه وجود دارد که ازاین‌بین چهار بازار در اطراف حرم مطهر قرار دارد و چهار بازار بافاصله‌ی نسبتاً طولانی‌تری از حرم قرار دارند و میزان فعالیت روستاییان در آن ناچیز به نظر میرسد:
اسامی بازارهایی که ارتباط کمتری با گردشگران، حرم و به‌تبع آن با روستائیان دارند به شرح زیر است::
ـ بازار جلالیه: آستانهی اشرفیه، میدان معین، خیابان امام
ـ بازار بصیر: آستانه اشرفیه، خیابان سردار جنگل
ـ پاساژ شاهوی: آستانه اشرفیه، خ امام، رو به روی مرکز بهداشت
و بازارهایی که در جنب حرم آقاسید جلالالدین اشرف واقع‌شده‌اند:
ـپاساژ ذرعی: آستانه اشرفیه، جنب حرم اقا-سیدجلالالدین اشرف
پاساژ فاطمیه (بازار طلا): آستانه اشرفیه، جنب حرم آقا سید جلالالدین اشرف
دوشنبه و پنج‌شنبه‌بازار آستانه: بازار محلی هفتگی آستانه اشرفیه، جنب حرم آقاسید جلالالدین اشرف
از تعداد بازارهایی که اطراف حرم استقرار دارند بیشترین فعالیت روستائیان را در بازارهای هفتگی میتوان مشاهده کرد؛ زیرا که بیشترین تطبیق را با روستا و محصولات روستایی دارا میباشد و از طرفی نزدیکی به حرم باعث شده که بتوان از مزیت زوار پذیر بودن حرم در جهت فروش بیشتر محصولات روستایی بهره جست. لذا در این پژوهش افراد موردمطالعه از این جامعهی آماری و همچنین دکاندارانی که در داخل و کنار این بازارها به فعالیت-های اقتصادی مشغولند انتخاب‌شده است.
عکس شماره 1 – نمایی از یک وحد فروش محصولات روستایی در بازار مجاور حرم
یافتههای تحقیق:
به‌منظور جمع‌آوری داده‌های موردنیاز برای انجام این تحقیق پرسشنامهای طراحی و در شهر بخصوص در روزهای بازار ( دوشنبه و پنجشنبه) تکمیل گردید. این پرسشنامه توسط افرادی که از روستاهای اطراف به‌منظور عرضه محصولات تولیدی خود به شهر آستانه مراجعه کرده بودند تکمیل گردیده است. در پژوهش پیشرو سعی بر آن شده تا کل جامعهی آماری (افرادی عرضه‌کننده) موردبررسی قرارگرفته شود؛ درنتیجه با روش همه‌پرسی پژوهش را آغاز کرده و به تعداد 147 پرسشنامه در روزهای پنجشنبه و دوشنبه در محل بازارهای هفتگی آستانهی اشرفیه که در جنب حرم تشکیل‌شده و مملو از دستفروشان و دکاندارانی است که از روستاهای اطراف به محل مراجعه کرده تا محصولات خود را در معرض نمایش گردشگران قرار دهند تکمیل گردیده است.
از بین 147 پاسخ‌دهنده نزدیک به پنجاه‌وشش درصد آن‌ها را افرادی تشکیل می‌دادند که از روستاهای اطراف برای فروش محصولات خود به بازار سید جلالالدین اشرف مراجعه میکردند و نزدیک به چهل‌وچهار درصد باقی‌مانده از افرادی تشکیل میشد که از خود شهر آستانه و یا نقاط شهری دیگر و حتی نقاط دور مثل لاهیجان، رشت و کیاشهر به مکان موردمطالعه مراجعه میکردند که تمامی آن‌ها در دستهی "سایر نقاط " قرارگرفته‌اند.
در پاسخ به این سؤال که عمده خریداران شما چه کسانی هستند: 80 فروشنده اذعان داشتند که عمده خریدارانشان را گردشگران و 67 فروشنده عمده خریداران خود را شهروندان آستانه معرفی کردند. پاسخها نشاندهندهی آن است که نزدیک به 54 درصد از خریداران را گردشگران و حدود 46 درصد از خریداران را شهروندان آستانه شامل میشوند.
|
مقدار
خریدارن
|
تعداد
|
درصد
|
|
گردشگران
|
80
|
54/.
|
|
شهروندان آستانه
|
67
|
45/.
|
جدول شماره 1 ـ عمده خریداران بازار مجاور سید جلالالدین اشرف
نمودار شماره 1 ـ عمده خریداران بازار مجاور حرم سیدجلالالدین اشرف
نحوهی مراجعهی عرضه‌کنندگان به بازار:
در پاسخ به این پرسش که شما عمدتاً چه روزهایی را برای عرضهی محصولات خود به بازار حرم مراجعه میکنی: ازآنجایی‌که اکثر پاسخ‌دهندگان را دوره گردان و دستفروشان تشکیل میدهند انتظار بر این است که میزان بیشتر پاسخگویی را دو روز در هفته که همان روزهای دوشنبه و پنجشنبه است ر شامل گردد. لازم به ذکر است که مابقی افراد که روزهای بیشتری را برای فروش محصول به بازار اطراف حرم مراجعه میکنند عمدتاً دکاندارانی هستند که به عرضهی صنایع‌دستی شهرستان در آن محل اشتغال دارند و یا روستائیان دکان‌داری که از روستا برای فروش سوغات متبرک آستانه به محل مراجعه میکنند.
همان‌گونه که در جدول پایین مشاهده میکنید بیشترین مقدار متعلق به دو روز در هفته و بعدازآن شش روز در هفته میباشد که متعلق به دکان‌داران است.
|
تعداد روزهای مراجعه‌کنندگان در هفته
|
تعداد دفعات مراجعه
|
درصد مراجعات
|
|
یک روز
|
14
|
10/0
|
|
دو روز
|
71
|
49/0
|
|
سه روز
|
9
|
6/0
|
|
چهار روز
|
4
|
2/0
|
|
پنج روز
|
13
|
9/.
|
|
شش روز
|
24
|
16/0
|
|
هفت روز
|
12
|
8/0
|
جدول شماره 2 ـ تعداد و درصد مراجعهی فروشندگان به بازار در طول هفته
نمودار شمار 2 ـ میزان مراجعهی فروشندگان به بازار در طول هفته
نوع محصولات عرضه‌شده:
طی بررسیهای انجام‌شده این نتیجه حاصل شد که از بین فروشندگان بازار درصد بالایی از آن‌ها دارای شغل دوم بوده و به کشاورزی اشتغال دارند و حتی برخی از آن‌ها محصولات زراعی خود مثل بادام و برنج را به فروش میرسانند. به‌طوری‌که از میان 147 نفر پاسخ‌دهنده حدود 100 نفر آن‌ها کشاورز بوده و فقط 47 نفر تنها به فروشندگی اشتغال داشتند. دستهی دیگر فروشندگان افرادی هستند که صنایع‌دستی شهرستان را به زائران عرضه مینمایند. بیشترین این تعداد صنایع حصیری را برای فروش دارند که از منطقهی کورکا تهیه میکنند (کورکا نام محلی در نزدیکی آستانه و در حاشیهی سفیدرود است). درگذشته سفالهایی در این بازارها به فروش میرسید که در سطح ملی شهرت داشته اما متأسفانه در دههی اخیر به علت وارد شدن سفالهای خاص ناحیه که به "گمج آستانه " معروف است از خارج از مرزهای ایران به این شهر صنعت قدیمی رونق خود را ازدست‌داده و دیگر در کمتر روستایی در این حوالی کارگاههای ساخت سفال مشاهده میشود.
عکس شماره 2– عرضهی محصولات روستایی در بازار مجاور حرم سید جلالالدین اشرف
کس ششماره 3 سفالهای وارداتی عرضه‌شده در بازار آستانه
بیشترین تولیدات کشاورزی منطقه انواع برنجهای گیلانی، بادام‌زمینی و انواع سیفیجات است که برخی از آن‌ها در بازارهای آستانه به فروش میرسد و همچنین صنایع‌دستی منطقه که اکثراً کار دست‌زنان روستاهای مجاور است و در دکانهای بازار خودنمایی میکنند.
همان‌طور که در جدول و نمودار زیر مشاهده میکنید بیشترین میزان محصولات عرضه‌شده را کالاهایی شامل میشوند که تولید خود فروشندگان است. حال این تولیدات میتواند انواع تولیدات کشاورزی اعم از بادام‌زمینی و برنج و سیفی و ...، تولیدات خانگی مثل انواع شیرینیهای محلی، دست‌سازهای زینتی و حتی فروش ماکیان را در بربگیرد؛ و در آخر صنایع‌دستی که طی مشاهدات میدانی در برخی از موارد دیده شد که تولیدات خود فروشنده از کارگاهی کوچک در بیرون از مرزهای شهر و در روستاها به بازار آورده شده و گل‌ها همه‌روزه در معرض نمایش گردشگران قرار میگیرد.
دومین مقدار تعلق به محصولاتی دارد که از سایر نقاط استان به آستانه آورده شده است؛ این نقاط اغلب از سمت شرق گیلان مثل شهرهای لاهیجان و لنگرود بوده که فاصلهی نزدیکی به آستانهی اشرفیه دارند.
و مقدار سوم متعلق به کالاهایی است که از نقاط روستایی مجاور به‌صورت عمده تهیه‌شده و توسط گردشگران و شهروندان شهر خریداری میشود. این دسته از کالاها نیز صنایع‌دستی و محصولات کشاورزی (غالباً برنج و بادام‌زمینی)، خوراک شهرهای مجاور مثل کلوچهی لاهیجان و... را شامل میشود.
نمودار چهار ـ نمایش نوع کالاهای عرضه‌شده در بازار سید جلالالدین اشرف
طبق پاسخهایی که از فروشندگان در مقابل پرسش از میزان فروش روزانهی آن‌ها گرفته شد؛ میانگین حدودی 60000 تومان به دست آمد که نشانگر تأثیر نسبتاً خوب این بازارها بر درآمد روستائیان است.
میانگین به‌دست‌آمده از مراجعهی فروشندگان به بازار برای عرضهی محصول نزدیک به 4 روز در هفته است که این مقدار در سال 192 روز میباشد.
پس هر فروشنده در طول سال 192 روز در بازار سید جلالالدین اشرف به عرضهی محصولات خود مشغول است درنتیجه به میزان درآمد حاصل از فروش محصولاتش حدود 11500000 تومان است؛ و به دلیل اینکه اکثر محصولات عرضه‌شده به‌صورت مستقیم از تولید به بازار مصرف است درنتیجه میزان سود خالص بسیار نزدیک به مبلغ عنوان‌شده میباشد.
جدول زیر میزان درآمد ناخالص حاصل از فعالیت در بخش کشاورزی فروشندگان بازار سید جلالالدین را نشان میدهد.
|
نوع محصول کشاورزی
|
میانگین سطح زیر کشت فروشندگان کشاورز (هکتار)
|
میانگین میزان برداشت محصول (تن)
|
درآمد ناخالص حاصل از کشاورزی (تومان)
|
|
|
برنج
|
01/1
|
6/2
|
13800000
|
|
بادام
|
5/1
|
1/2
|
31500000
|
|
سایر
|
4/0
|
3/0
|
1500000
|
جدول شماره 3- میزان درآمد ناخالص فروشندگان کشاورز
اگر میزان درآمد حاصل از فروش محصولات در بازار را با میزان درآمد حاصل از کشت برنج موردسنجش قرار دهیم میتوان نتیجه گرفت که درآمد حاصل از عرضهی محصول در بازار حدود یک‌دوم درآمد خانوار را در برمی‌گیرد و اگر همین مقدار را با درآمد حاصل از کشت بادام قیاس کنیم متوجه میشویم که درآمد حاصل از فعالیت اقتصادی در بازار آستانه حدود یک‌سوم درآمد خانوار است که رقم قابل‌توجهی را شامل میشود.
در پاسخ به این پرسش که حرم تا چه اندازه بر درآمد خانوار شما تأثیر داشته است؟ عدد 42/3 به‌دست‌آمده که نشانگر تأثیر متوسط رو به بالای حرم در درآمد فروشندگان است.
نقشه شماره 1 – چگونگی مراجعهی روستاهای مجاور شهر آستانه به سمت بازار مجاور حرم مطهر سید جلالالدین اشرف
نظر افراد در خصوص نقش حرم ( زوار و گردشگری مذهبی) در توسعه اقتصاد روستایی:
حاصل نظرخواهی فروشندگان در تأثیر رونق گردشگری مذهبی درفروش محصولات بازار عدد 20/3 بود که نشاندهندهی تأثیر مثبت و روبه بالای گردشگری مذهبی درفروش محصولات است.
در پاسخ به نظرخواهی از افراد جامعهی آماری در میزان تأثیر حرم بر اقتصاد روستاهای مجاور عدد 04/3 به دست آمد که نشانگر میزان تأثیر متوسط رو به زیاد حرم مطهر بر اقتصاد نواحی است.
در نظرخواهی بعد سعی شد تا نظر اعضای جامعهی موردمطالعه را در میزان تأثیر مثبتی که حرم در پیوندهای شهری و روستایی ایجاد کرده است مشخص شود که در این بخش عدد 08/3 به دست آمد که نشاندهندهی میزان تأثیر متوسط رو به بالای حرم در ایجاد پیوندهای بین شهر و روستاست.
سؤال بعدی مطرح‌شده در پرسشنامه؛ در موردنظر افراد دربارهی میزان تأثیری که حرم مطهر و بازارهای تشکیل‌شده در اطراف آن بر تولیدات روستایی گذاشتهاند بررسی گردد که عدد 72/2 از طیف سؤالات استخراج‌شده و نشاندهندهی تأثیر پایین حرم بر تولیدات روستایی میباشد.
نظرات
عنوان
|
خیلی زیاد
|
زیاد
|
متوسط
|
کم
|
خیلی کم
|
میانگین
|
|
اشتغال
|
8
|
57
|
58
|
20
|
4
|
30/3
|
|
فروش محصولات
|
10
|
55
|
50
|
29
|
3
|
20/3
|
|
افزایش درآمد در نواحی روستایی
|
7
|
47
|
48
|
38
|
4
|
04/3
|
|
ایجاد پیوندهای شهر و روستا
|
4
|
50
|
52
|
36
|
5
|
08/3
|
|
افزایش تولید در روستا
|
6
|
34
|
48
|
40
|
11
|
72/2
|
|
کل
|
35
|
243
|
256
|
163
|
27
|
06/3
|
جدول شماره 4- نظر افراد در خصوص تأثیر حرم در اقتصاد روستا
نتیجه‌گیری و ارائه راهکارها:
گردشگری مذهبی در قالب زیارتگاهها بر اساس یافتههای نظری تحقیق قادر است ضمن پیوندهای روحی و روان‌شناختی نزد گردشگران علاوه بر آثار اجتماعی موجب بروز پیامدهای اقتصادی و کالبدی در سطح مناطق روستایی شود.
تطبیق مفاهیم نظری و یافتههای تجربی پژوهش در قالب چندین پرسش از 147 نفر از فروشندگان بازار سید جلالالدین اشرف نشان میدهد که گردشگری مذهبی و بازارهای وابسته به آن در اقتصاد روستاهای مجاور تأثیر نسبتاً بالایی داشته و باعث بالا رفتن سطح درآمد روستائیان میشود. به‌گونه‌ای که با فروش محصولات خود در بازارهای شهر مقدار قابل‌توجهی از هزینههای خانوار را تأمین میکنند.
یافتهها نشانگر این است که حرم سید جلالالدین اشرف در رشد و توسعهی اقتصادی نواحی روستایی پیرامون خود مؤثر بوده و روستائیان محصولات باغی و زراعی خود را به بازارهای وابسته به گردشگری مذهبی در جوار حرم مطهر عرضه میکنند و سود حاصل از این خریدوفروش به سمت روستاها سرریز شده و موجب رونق کشاورزی و همچنین بالا رفتن درآمد در روستاها میشود که این مسئله در طولانی‌مدت میتواند موجب کاهش فقر روستایی و همچنین بالا رفتن سطح رفاه در روستاهای اطراف میگردد. نتایج تحقیق نشان میدهد که بازار سید جلالالدین اشرف مکان مناسبی برای صنایع‌دستی و تقاضای این نوع از کالا در این ناحیه بعد منطقهای و حتی ملی را شامل میشود؛ اما به علت واردات صنایع‌دستی، تولید این محصول در روستاهای اطراف کم شده و این مسئله میتواند آسیبی بر اقتصاد نواحی روستایی باشد.
با توجه بیشتر به فعالیتهای اقتصادی که در روستاها انجام میگیرد و همچنین توجه به گردشگری مذهبی منطقه میتوان گامی بلند در راستای توسعه و پایداری اقتصاد روستاهای مجاور حرم مطهر برداشت.
برای بهبود وضعیت موجود و بالا بردن توان اقتصادی روستاهای ناحیه میبایست ارتباط بین شهر و گردشگران مذهبی را با روستاهای پیرامون بهبود بخشید که این امر نیازمند اقداماتی ازاین‌دست میباشد:
1 – برگزاری جشنوارههایی برای جذب بیشتر مسافران مذهبی به ویژگیهای بومی منطقه در ایامی که آستان مطهر بیشترین زائر را دارد
2 – بهبود وضعیت مهمانسراها و امکانات اقامتی و خدماتی به‌منظور افزایش ماندگاری گردشگران و زوار
3 – برگزاری تورهای کوتاه‌مدت برای زائرانی که به‌قصد زیارت به شهر آستانه آمدهاند؛ به مقصد روستاهای اطراف و بهره بردان از جاذبههای فرهنگی و طبیعی.
4 – احداث یک نمایشگاه سرپوشیده دائمی در جوار حرم مطهر برای عرضهی محصولات روستایی و همچنین نمایش آداب‌ورسوم روستاهای ناحیه برای آشنایی و جذب مسافران خارج از استان
5 - جلوگیری از واردات صنایع‌دستی به‌منظور حمایت از تولیدات روستایی و رونق بخشیدن به بازار صنایع‌دستی محلی.
------------------------------------
منابع:
1 – اصلاح عربانی، 1385، کتاب گیلان، گروه پژوهشگران ایران، تهران.
2 – پا پلی یزدی، محمدحسین، سقایی، مهدی، 1388، گردشگری (ماهیت و مفاهیم)، تهران، انتشارات سمت.
3 ـ حبیبی رحیم‌آبادی، علی‌اصغر، 1391، بررسی وضعیت و ارائهی راهکارهای توسعهی گردشگری مذهبی در منطقهی اشکورات بخش رحیم‌آباد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت، دانشکدهی تحصیلات تکمیلی جغرافیا، کارشناسی ارشد جغرافیا برنامه‌ریزی گردشگری.
4 – رحمانی، خلیل، پور طاهری، مهدی، رکن‌الدین افتخاری، عبدالرضا، 1390، برنامه‌ریزی راهبردی توسعهی گردشگری مذهبی در مناطق روستایی مطالعهی موردی روستاهای دارای مکانهای مذهبی اورمان تخت، نجار و هجیج، فصلنامه برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دوره 5، شماره 3، صص 44-66.
5 – غفارزاده شیرآباد، منصور،1388، نقش گردشگری در ایجاد فرصتهای شغلی مطالعهی موردی دهستان خاله سرا، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکدهی علوم انسانی دکتر علی شریعتی، کارشناسی ارشد جغرافیا.
6 ـ فراهانی، شهلا، 1386، پنج هزار زیارتگاه برای جذب یک‌میلیون مسلمان، ماهنامهی صاعقه،شماره 9.
7 ـ قادری، اسماعیل،1388، راهکارهای استفاده از مراسم تاسوعا و عاشورا به‌عنوان پتانسیل توریسم فرهنگی-مذهبی در محدودهی بخش مرکزی تهران، س 9،ش 28، صص 75-101.
8 – مومنی،مصطفی، صرافی، مظفر،1387، ساختار و کارکرد گردشگری مذهبی فرهنگی و ضرورت مدیریت یکپارچه در کلان‌شهر مشهد، جغرافیا و توسعه، شماره 11،صص 13-38.
9 ـ یاسوری، مجید، گراوندی، فریبا، 1392، نقش آثار و بناهای اسلامی در توسعه گردشگری مذهبی استان گیلان با تأکید بر شهرستان رشت، مجموعه مقالات اولین همایش بینالمللی گردشگری دینی و توسعهی فرهنگ زیارت، جلد دوم، صص 131-145.
10 – Robinson, M k. Smith Melain, 2006, Cultural tourism in a Changing World politics, participation and (Re) presentation, Pp 59-69.
11 – Collins-Kreiner, N. 2010, The geography of pilgrimage and Tourism: Transformation and implications for applied Geography, Applied Geography, 30, Pp 153-164.
دکتر مجید یاسوری: 09118409218
yasoori@um.ac.ir
فاطمه مومنی طارمسری:09119373368
Momemi_f71@yahoo.com
---