نقش حرم حضرت بی‌بی حکیمه (سلام الله علیها) در توسعة صنعت گردشگری مذهبی

سید حمدالله خواهش‌نیک^[1]
آیت روهینا [2]

چکیده

تنوع در حال رشد گردشگری مذهبی بر پتانسیل‌های آن برای رشد آیندة این بخش تأکید دارد. از آنجایی که ایدة گردشگری مذهبی با استنباط انگیزش‌های گردشگر ایجاد می‌‌گردد، این انگیزش‌ها تنها با وجود بقاع متبرکه مانند امامزاده‌ها، زیارتگاه‌ها و ... حاصل می‌‌شوند. هدف از این نوشتار بررسی نقش حرم حضرت بی‌بی حکیمه (سلام الله علیها) در توسعة گردشگری مذهبی و بهبود شاخص‌های توسعه در شهرستان گچساران و پیامدهای توسعه‌ای آن است. روش این تحقیق توصیفی – تحلیلی است . شاخص‌های تحقیق شامل م ؤ لفه‌های گردشگری معنوی، مذهبی، اقتصادی، کالبدی، فرهنگی و محیطی است. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از مدل ANP‌ و تحلیل SWOT استفاده شده است. در نهایت، راهکارهایی برای توسعة حرم حضرت بی‌بی حکیمه و پیامدهای مثبت اقتصادی، اجتماعی و کالبدی که با افزایش گردشگران مذهبی عاید منطقه می‌‌گردد ارائه شده است . .

مقدمه

اماكن متبرّكه و مقدّس در نزد مسلمانان ايران و جهان همواره از قرب و احترام خاصي برخوردار بوده و در ايام مختلف سال و به طور خاص در ايام مذهبي همواره مورد بازديد قرار گرفته‌اند اما در اين ميان، اماكن يادشده، چيزي فراتر از يك مكان مذهبي به شمار مي‌روند كه فقط براي زيارت و رفع حاجات از آنان استفاده گردد. لذا مي‌توان از آنها به عنوان يكي از جاذبه‌هاي گردشگري در سكونتگاه‌هاي شهري و روستايي نام برد تا بتوانند در كنار ساير جاذبه‌هاي موجود در منطقه، در جهت رونق و توسعة گردشگري و همچنين رونق اقتصادي و معيشت ساكنان آن ديار، مؤثر واقع شون د. شهرستان گچساران که با توجه به موضوع کنگره و قرارگرفتن حرم بی‌بی حکیمه در این شهرستان، به عنوان محدودة مورد مطالعه در پژوهش حاضر انتخاب گرديده، يكي از شهرستان‌هاي پرجاذبه و تاریخی و دارای بافتهای تاریخی و اماکن متبرکة امامزادگان بسیاری در استان کهگیلویه و بویراحمد است كه در طي سالهاي اخير، مقصد گردشگري بسياري از گردشگران بوده است. از آنجا كه گردشگري در اين شهرستان عمدتاً بر پاية طبيعت‌گردي (اكوتوريسم) استوار است، لذا در پژوهش حاضر سعي بر آن بود تا بتوان ساير جاذبه‌هاي موجود در آن را شناسايي نمود تا از اين طريق هم وضعيت گردشگري از حالت تك‌بعدي خارج شود و هم به واسطة تنوع بخشيدن به جاذبه‌ها در طول مدت سفر و ايجاد تعادل بين آنها، به ماندگاري بيشتر گردشگران در گچساران و تأثيرگذاري آنها در وضعيت اقتصادي اين منطقه، گام‌هاي مؤثري برداشته شود. از اين رو بررسي نقش حرم حضرت بی‌بی حکیمه (سلام الله علیها) در توسعه و رونق گردشگري شهرستان گچساران از اهداف اصلي اين پژوهش است.

بیان مسأله

یکی از مهم‌ترین انگیزه‌های مهم گردشگری در جهان، انگیزة مذهبی و زیارتی است. این نوع گردشگری یکی از پایدارترین انواع گردشگری است. در این راستا بقاع متبرکه علاوه بر نقش و تأثیر مذهبی، بر عمران و آبادانی منطقه نیز تأثیرگذارند؛ می‌توانند در کنار فضای معنوی، فضای تفریحی نیز برای مردم ایجاد کنند. در ایران این جاذبه‌های فرهنگی – مذهبی (امامزادگان، زیارتگاه‌ها، مساجد تاریخی، حسینیه‌ها و ...) در کنار اجرای مراسم فرهنگی و مذهبی که ریشه در باورها و اعتقادات دارند، منجر به پیوند بین فرهنگ و مذهب شده است و تعداد زیادی از گردشگران مذهبی و فرهنگی را به خود جذب کرده است (قادری و همکاران، 1388: 77).

گردشگر به عنوان یک امر فرهنگی در دو سوی جریان گردشگری در یک مکان، تعامل‌ها و تبادل‌هایی را سبب می‌‌شود و با انسان‌های دیگر، انگیزه‌ها، خواسته‌ها، نیازها و آرزوهای آنها که منبعث از فرهنگ جامعه است ارتباط می‌‌یابد. توسعة گردشگری به عنوان یک پدیدة فرهنگی - مذهبی موجب می‌‌شود که فرصت کافی برای تبادل فرهنگی – مذهبی ‌بین گردشگر و جامعة میزبان به وجود آید (پاپلی یزدی و سقایی، 1390: 89).

این گردشگران به سرمایة فرهنگی کل یک مکان بسیار علاقه‌مند و مایل به تماشای تمام آنند زیرا به آن روش می‌‌توانند از طریق تجربیات جدید به فرهنگ خود بیفزایند. به این دلیل، گردشگران فرهنگی خاص، نوعی گردشگر هستند که غالباً در بازار گردشگری مورد تقدیرند، آنان بخش بسیار حیاتی تقاضای گردشگری فرهنگی را تشکیل می‌‌دهند و تکراری‌ترین مصرف‌کنندگان سرمایة فرهنگی و نیز یکی از بانفوذترین بخش‌های جمعیتند؛ به نظر می‌‌رسد این گردشگران بر ذائقه و رفتارهای مربوط به مصرف محصولات فرهنگی معین تأثیرگذار باشند. این موارد، دلایل مهمی ‌‌است که به خاطر آن، گردشگران فرهنگی خاص از بقیة گردشگرانی که گردشگر عادی نامیده می‌‌شوند و به خاطر فرهنگ سفر نمی‌‌کنند، متمایز می‌‌شوند. علاوه بر این، این تفکیک بین این دو نوع گردشگر را می‌‌توان با مخاطب کلی فرهنگ مقایسه نمود. در هر دو مورد، محصولات باید به طور شایسته طراحی و در محل قرار داده شود تا بخش واقعی بازار را جذب و درگیر کند. تقاضا را همواره باید مد نظر قرار داد (موسوی، باقری کشکولی، 1392: 14).

در نتیجه، ترکیب امتیازاتی چون وجود بقاع متبرکه (امامزاده‌ها، زیارتگاه‌ها، کلیساها، حسینیه‌ها و...)، مراسم و آئین‌های مذهبی، تاریخ شکل‌گیری بقاع متبرکه، وجود امکانات برای اقامت شبانه در بقاع متبرکه، فرصت‌های خرید، جاذبه‌های گردشگری مذهبی عمومی ‌‌و غیره در یک امامزاده یا سایر اماکن مذهبی می‌‌تواند بازدیدکنندگان را از مکان‌های متعدد جذب کند. بویژه هنگامی‌‌که جاذبة خاصی در بین این جاذبه‌ها وجود داشته باشد، احتمال دارد که بازدیدکنندگان مسافت طولانی‌تری را طی کنند. یکی از دلایل این امر، میزان زیاد معجزات بقاع متبرکه و دستیابی به آرامش روحی و معنوی و اجرای مراسم و آیین‌های مختلف مذهبی طی دهه‌های گذشته است. گردشگران مذهبی، ‌بیشتر به سبب جاذبه‌های مذهبی - فرهنگی علاقه‌مند به سفر به مکان‌های مذهبی می‌‌شوند .(Prentice, 1993: 62)

با توجه به مؤلفه‌های مورد بررسی، در این نوشتار، به بررسی نقش جاذبه‌های مذهبی- تاریخی امامزاده بی‌بی حکیمه در افزایش گردشگران مذهبی با تأکید بر عملکرد شاخص‌های توسعه پرداخته می‌‌شود .

پیشینة تحقیق

اماکن مقدس به دلیل فراهم کردن امکان دستیابی به رضایت معنوی معین و کشف مکان‌های جدید، عادات و غیره، نقطة قدرتمند جذب جهانگرد را تشکیل می‌‌دهند (Cohen, 1992: 33). این معابد، کلیساها یا مساجد ، سازه‌های ساخته شده توسط بشرند که در آنجا می‌‌توان خدا یا خدایان را پرستش کرد(موسوی و باقری کشکولی، 1392: 115). امروزه، در کنار این نقش، عمارت‌های مذهبی با معماری و آثار هنری چون نقاشی و مجسمه، جاذبة جهانگردی بالایی دارند (Johnston, 2003) . مارک مک ویلیامز (1995) استدلال می‌‌کند که این جاذبه، از طریق ارتباط با ترکیبات گوناگونی چون شفای معجزه‌آسا، ظهور موجودات مافوق طبیعی، جغرافیای مقدس و دشواری در دسترسی توسعه می‌‌یابد (MacWilliams, 2002: 325). بیشتر مطالعاتی که اثرات گردشگری زیارتی را به طور خاص مورد سنجش قرار داده‌اند، می‌‌پذیرند که مقصدهای مقدّس به شدت تحت تأثیر جریان گردشگران زیارتی بازدیدکننده قرار دارد. مونیشا (2000) مدلی از پویایی گردشگری زیارتی مطرح می‌‌کند که امکان درک بیشتر تعامل بین گردشگران زیارتی و جامعة میزبان و اثرات مربوط را فراهم می‌‌سازد. همان طور که شرح داده شد، به دلیل تماس مستقیم بازدیدکنندگان با نهادهای مذهبی، یک تأثیر بی‌واسطه و یک تأثیر غیر‌مستقیم بر اقتصاد و جامعه بومی‌‌ نیز وجود دارد (Timothy and Olsen, 2006). برای رسیدن به مرزهای مطلوبیت در این عرصه، باید برای فضاهای اماکن مذهبی برنامه‌ریزی منطقی صورت گیرد تا با شناخت وضع موجود (هست‌ها و نیست‌ها) و با استفاده از فرصت‌ها بتوان راهکارهای اجرایی را برای مهار تهدیدها ارائه کرد .

روش تحقیق

با توجه به مؤلّفه‌های مورد بررسی، نوع این تحقیق، کاربردی و روش بررسی آن توصیفی- تحلیلی است. جامعة آماری، زائران امامزاده حضرت بی‌بی حکیمه (سلام الله علیها) و ساکنین شهر گچساران و روستاهای مسیر جادة گچساران به بی‌بی حکیمه‌اند. ابزار گردآوری اطلاعات، منابع کتابخانه‌ای و همچنین مطالعات میدانی (پرسشنامه‌ای) است که از سرشماری عمومی‌‌ نفوس و مسکن، سالنامه‌های آماری، شهرداری‌ها، میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، دفتر طرح و توسعة حرم و نهادهای ذیربط جمع‌آوری شده است. برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از مدل‌های تحلیل شبکه (ANP) و‌ برنامه‌ریزی استراتژیک (SWOT) استفاده شده است. همچنین برای ارتباط بین متغیرها، آزمون‌های آمار استنباطی مانند ضریب رگرسیون به کار برده شده است .

محدودة مورد مطالعه

شهرستان گچساران در جنوب غربی استان کهگیلویه و بویر واقع شده است. مرکز این شهرستان، شهر دوگنبدان است، جمعیت این شهرستان بر اساس سرشماری سال 1390برابر با 217 , 119 نفر بوده ‌است.

این شهرستان در جنوب باختری استان کهگیلویه و بویر‌احمد واقع گردیده و ۴۶۸۳ کیلومتر مربع مساحت دارد و در ارتفاع ۷۲۰ متری از سطح دریا با مساحتی بالغ بر ۱۸ کیلومتر مربع و در 150 کیلومتری یاسوج قرار گرفته است.

این شهرستان از شمال به شهرستان کهگیلویه، از جنوب به شهرستان گناوه (استان بوشهر) از شرق و شمال شرقی شهرستان ممسنی (استان فارس) و از غرب به شهرستان بهبهان (استان خوزستان) محدود شده است. زبان مردم گچساران لری و فارسی و ترکی(قشقایی) است و دارای چهار دهستان « امامزاده جعفر ، لیشتر ، بویراحمد گرمسیری و بی‌بی حکیمه » است .

گچساران در منطقة گرمسیر قشلاقی واقع شده است و دارای دو نوع آب و هوای معتدل و خشک در نیمه شرقی و گرمسیری خشک در نیمه غربی است. راه اصلی استان خوزستان به استان فارس از این شهرستان می‌‌گذرد و قشلاق عشایر بویراحمد و قشقایی نیز در آن قرار دارد.

آستانة مقدسه حضرت بی‌بی حکیمه(س)، دختر باب الحوائج امام موسی کاظم(ع) در ضلع جنوبی و در فاصلة 90 کیلومتری شهرستان گچساران قرار دارد. کرامات این بانوی بزرگوار به حدّی است که هرساله تعداد زیادی از سراسر ایران و بویژه از نقاط مختلف جنوب وکشورهای حاشیه خلیج فارس برای زیارت مرقد مبارک امامزاده بی‌بی حکیمه (س) به این شهرستان سفر می‌‌کنند.

رودخانة زهره، مهم‌ترین رود این شهرستان است که در جنوب شرقی و در حدود ۲۰ کیلومتری جنوب دوگنبدان جاری است. رودخانة دیگر، رودخانة باشت است که از کوه خامی ‌‌و درة تنگ‌شیر سرچشمه می‌‌گیرد. رودخانة خربل یکی دیگر از رودخانه‌های شهرستان است که در جنوب شرقی دوگنبدان جاری است و پس از طی مسافتی به رودخانه زهره می‌‌پیوندد. مارین یکی از روستاهای زیبا و دیدنی شهرستان گچساران است . این روستا که در 35 کیلومتری شمال شهرستان گچساران در مسیر راه دهدشت – گچساران قرار گرفته است؛ دارای آب و هوایی معتدل است . این روستا دارای باغهای فراوان و مزارع سرسبز است و از ویژگی‌های روستای مارین معماری زیبا و چشم‌نواز آن است که در نوع خود کم‌نظیر است . منازل روستایی در یک شیب 60 درجه از بالای کوه شروع و تا ته درّه که منتهی به باغهای مرکبات است ادامه دارد . از دیگر جاذبه‌های این شهرستان می‌توان تنگ دیل، قلات گناوه، دشت گل و باغستان‌های مارین را نام برد. از چگونگی نامگذاری و پیشینة تاریخی این شهر اطلاعات دقیقی در اختیار نیست ولی در آغاز قرن ششم، شهری کوچک با هوایی گرم بوده است. شهرکی به نام گچساران در جنوب خاوری آن قرار داشته که بعدها محل فعالیت‌های نفتی گردید. این شهرک بر اثر ناهمواری زمین، محدودیت فضای شهری، دوری از جاده‌های اصلی استان، تراکم تأسیسات نفتی و زمین‌لرزه‌های متناوب و مکرّری که بر اثر انفجار برای اکتشاف معادن نفت ایجاد می‌‌شد، سرانجام به دوگنبدان منتقل شد که به گویش لری به آن «دو گنبذون» گفته می‌‌شود ولی طبق نظریة باستان‌شناسان و پژوهشگران در دشت‌های خاور و باختر دو گنبدان آثاری از دو گنبد قدیمی ‌‌وجود دارد که یکی در ناحیة لیشتر (باختر شهر) و دیگری در دشت دوگنبدان (خاور شهر) واقع است. به نظر می‌‌رسد که نام دوگنبدان به واسطة وجود همین دوگنبد در خاور و باختر شهر باشد .

شهرستان گچساران به دلیل وجود معادن نفت، یکی از مهم‌ترین مراکز استخراج و بهره‌برداری نفت کشور به شمار می‌‌رود و دارای اهمیت و اعتبار ویژه‌ای است .

میدان نفتى گچساران در فاصلة ٢٢٠ کیلومترى جنوب شرقى اهواز قرار گرفته و شامل سازندهاى شکاف‌دار کربناتى آسمارى و بنگستان بوده که در جهت عمومى شمال غربى ، جنوب شرقى طاقدیس‌هاى میادین نفتى جنوب ایران واقع شده است .

شرکت بهره‌بردارى نفت و گاز گچساران بر اساس سیاست‌ها و برنامه‌هاى وزارت نفت مبنى بر ایجاد کیفیت و تحول در نحوة ادارة فعالیت‌هاى مبتنى بر سیاست شکل‌گیرى بنگاه‌هاى اقتصادى و به منظور کارایى و اثربخشى سازمان‌ها و همچنین ایجاد بهره‌جویى از فناورى و آماده‌سازى بستر لازم براى مدیریت در جهت ارتقاى سطح کیفى و کمّى صنعت نفت به عنوان یکى از شرکت‌هاى فرعى تابعة شرکت ملى مناطق نفت‌خیز در سال ١٣٧٨ تشکیل گردید .

.

نقشه 1: موقعیت جغرافیایی امامزاده بی‌بی حکیمه (سلام الله علیها)

مبانی و ادبیات نظری تحقیق

فراتر از ارزش معنوی خاص اعمال حج، برخی از محققان از آن به عنوان شکلی از گردشگری یاد می‌‌کنند (Cohen, 1979) ، برای در نظر گرفتن عامل مذهبی در مطالعات گردشگری تلاش اندکی توسط دانشمندان علوم اجتماعی صورت گرفته است . با این حال، هنوز ارزش و اهمیت سفر با توجه به قدمت طولانی آن، شواهد کافی را برای نقش مهم عامل مذهبی به عنوان انگیز ة اصلی سفرهای مذهبی ارائه می‌‌کند (Ritter, 1975). در تمام کشورهای مسلمان از جمله عربستان سعودی ، لیبی و... که لذت بردن از اشکال مختلف گردشگری کم‌رنگ شده است، برخی از مقوله‌های «هدفمند» از سفر، بخصوص سفرهای زیارتی به مکه، به طور چشمگیری مورد علاقة گردشگران مذهبی قرار گرفته است (Din, 1987a; EIU, 1985:50; Ritter, 1975). با وجود گسترش چشمگیر گردشگری مذهبی در جهان، عوامل مختلفی می‌‌توانند این روند رشد را تهدید کنند. از یک طرف بسیاری از کشورهای اسلامی، در دوره‌ای از تاریخ و یا در زمان حال، درگیر جنگ بوده یا هستند و در بخش‌هایی از افغانستان، لبنان، سوریه، لیبی، مصر و عراق نیز هنوز درگیرها به شدت ادامه دارد. شاید این درگیری‌های دائمی ‌‌و جنگ‌ها، بیشتر از سایر عوامل منجر شده است تا گردشگران خارجی که تمایل دارند به مناطق جهان اسلام سفر کنند و از اماکن مذهبی، تاریخی، طبیعی و... بازدید کنند، این مناطق را از نظر امنیت برای سفرهای خود مناسب نبینند (Loeb, 1989). از طرفی دیگر، ناتوانی در برقراری ارتباط با زبان بومی ‌‌ممکن است احساس از خود‌بیگانگی و ناامنی را بویژه در میان گردشگران انبوه مذهبی به وجود آورد (Plog, 1973). این مباحث نشان می‌‌دهند برخی از عوامل، تأثیر زیادی در کاهش محبوبیت جاذبه‌های مذهبی کشورهای مسلمان در میان گردشگران خارجی دارند (Shoup, 1985: 287). همچنین برای درک تضادهایی که بین شیوه‌های گردشگری و ارزش‌های اسلامی‌‌ در مقصدهای مختلف به وجود آمده است لازم است، به بررسی ویژگی‌های سکولار گردشگری مدرن پرداخته شود (Din, 1988b). گردشگری به عنوان یک سیستم چرخشی از سه جزء اساسی مبدأ، ارتباط و مقصد تشکیل شده است. فراتر از این ساختار کلی، ویژگی‌های هر یک از مؤلفه‌ها با توجه به زمینه‌های گردشگری ویژه، متفاوت است. تفاوت آشکار بین گردشگری مدرن سکولار و گردشگری مذهبی این است که در گردشگری سکولار نیازها اساساً مادّی است ولی در گردشگری مذهبی نیازها، روحی و معنوی است و در انسان ایجاد آرامش و امنیت می‌‌کند. هر چند هنگام بحث در مورد ارزش‌های اسلامی، در عمل بین احکام اعتقادی و ارزش‌های اسلامی، تفاوت وجود دارد، ولی این تفاوت‌ها برای ارزیابی اثرات گردشگری مذهبی است تا آموزه‌های دینی از طریق تفاوت‌ها بررسی شوند و با تکیه بر اصول اسلامی، ناب‌ترین نوع گردشگری مذهبی را در اسلام ترسیم کنند که بر خلاف گردشگری مدرن سکولار است؛ زیرا در گردشگری مدرن سکولار نه تنها گردشگری رونق نمی‌‌گیرد بلکه شکاف عظیمی ‌‌بین فرهنگ و مذهب و اعتقادات ایجاد می‌‌شود. بنابراین بر خلاف اهداف تجاری گردشگری انبوه مدرن، مفهوم گردشگری اسلامی ‌‌بر هدف مقدس تسلیم در راه خدا تأکید می‌‌کند (Graburn, 1977). در گردشگری اسلامی، مسلمانان به سفر می‌‌روند تا با دیدن مخلوقات روی زمین و مشاهدة علائم زیبایی و نعمت‌های خداوند که در همه جا دیده می‌‌شود، از خداوند قدردانی و تشکر کنند. در قرآن کریم در آیات مختلف به سفر و سفر‌کردن انسان‌ها برای دیدن مخلوقات خداوند سفارش شده است. هدف از سفر، کمک به فهم کوچک انسان و بزرگی و عظمت خداوند است. بنابراین سفر از یک طرف، دارای هدفی معنوی یعنی تقویت تسلیم شدن در راه خداوند است و از طرف دیگر، اهداف اجتماعی یعنی تشویق به پرهیز از درگیری و ایجاد برادری اسلامی ‌‌در میان امت مسلمان است. در کنار کسب پاداش معنوی و اخروی و طلب مغفرت، مکان‌های زیارتی و مقدس، جاذبه‌های دیگری چون برپایی نمایشگاه‌های مذهبی، ایجاد مراکز تجاری و خرید و ... را نیز دارند (Graburn, 1977). نمودار (1) جاذبه‌های بقاع متبرکه و رونق گردشگری مذهبی را به تفصیل توضیح می‌‌دهد .

نمودار 1: پیوند مذهب و فرهنگ و رونق گردشگری مذهبی

یافته‌های تحقیق

حضرت بی‌بی حکیمه (ع) از بانوان بزرگ شیعه است که آستان مبارکش بیش از یک هزار و دویست سال است مردم مناطق کرانه‌های جنوبی خلیج فارس و دامنه‌های شمالی و شرقی جبال زاگرس بویژه مردم کهگیلویه و بویراحمد و بهبهان به وجود مطهرش متبرک گشته و از آن آفتاب فروزان نور می‌گیرند. پدر ایشان حضرت امام موسی بن جعفر (ع) و مادر ایشان ام ّ احمد از زنان زاهد و نجیب عصر خود بوده است. با توجه به اسناد مقبره و شجره‌نامه، بی‌بی حکیمه(ع) ازفرزندان امام هفتم، حضرت امام موسی کاظم(ع) و خواهرامام رضا(ع) است. این امامزاده که چشم و چراغ ملت ایران بخصوص استان کهگیلویه و بویراحمد است، نه تنها در این استان بلکه در استان خوزستان بخصوص بهبهان، استان بوشهر، فارس و اصفهان و حتی درحوزه‌های شیعه نشین خلیج همیشه‌فارس، هرسال تعداد زیادی ازمشتاقان و ارادتمندان و شفاخواهان را به خود می‌طلبد . رهجویان حقیقت و معشوقان فرزندان ائمة اطهار(ع) به زیارتش می‌شتابند و از منبع نورانی و درخشش مرقدش کسب فیض می‌کنند. این بقعة متبرکه در فاصلة حدوداً 700 متری جنوب غربی روستایی که به همین نام معروف است؛ ازتوابع شهرستان گچساران (دوگنبدان) حدفاصل بین شهر بندری گناوه و گچساران و در دامنة زردکوه بهبهان، درمیان سنگی عظیم و طویل، در 90 کیلومتری جنوب شرقی گچساران (دوگنبدان) شرف حضور داشته و کیفیت ولادت حضرت جواد(ع) را چنین بیان می‌کند: چون زمان زایمان خیزران مادر امام جواد(ع) فرا رسید، حضرت امام رضا(ع)مرا خواست و فرمود: حکیمه، شما باید هنگام زایمان خیزران حضورداشته باشید، شما و خیزران و قابله باید در اتاقی بروید. چون ما سه نفر در اتاق وارد شدیم، حضرت امام رضا (ع) چراغی را در اتاق روشن نمود، سپس درِ اتاق را قفل کرد. هنگامی که درد زایمان، خیزران را فرا گرفت، چراغ خاموش شد! من از خاموش شدن چراغ نگران شدم، درهمین زمان امام جواد(ع) در طشتی که نهاده بود قرار گرفت، پردة نازکی روی بدن طفل را پوشانده بود که به قدری درخشش داشت که اتاق را روشن ساخت و من در اثر درخشش آن نور،کودک را دیدم و او را برداشته و در دامنم قرار دادم و پرده‌ای را که بر او پوشیده بود برگرفتم، در این هنگام امام رضا( ع) آمدند و در را باز کردند و ما از کار طفل و مادرش فارغ شدیم. امام رضا (ع) فرزندش را در آغوش گرفت و در گهواره قرار داد و به من فرمود: حکیمه!ت و مواظب گهواره باش، من از کنار گهواره دور نمی‌شدم تا اینکه روز سوم ، طفل سه‌روزه چشمانش را به طرف آسمان گشود و گفت: اشهد أن لااله الا الله و اشهد و أنّ محمداً رسول الله، من ترسان از جای خود پریدم و خدمت امام هشتم رسیدم و عرض کردم: من از این طفل امر عجیبی دیدم و داستان را بازگو نمودم. امام رضا( ع) فرمود :حکیمه، عجایب بسیاری از او مشاهده خواهی کرد .

نقش امامزاده در رونق اقتصادی منطقه

بررسی فعالیت‌های اقتصادی متأثر از وجود امامزاده بی‌بی حکیمه طی سال‌های 92-1387 نشان می‌‌دهد میزان واحدهای اقتصادی، رشدی معادل 2/27 درصد داشته است. تعداد واحدهای اقتصادی از حالت خرده‌فروشی و دست‌چین‌فروشی به حالت مغازه‌های سرپوشیده و اماکن امن‌تر جهت رفاه حال مراجعه‌کنندگان و زائرین تبدیل شده و انواع خدمات اقتصادی که به زائران ارائه می‌‌شود از تنوع بیشتری برخوردار شده است به گونه‌ای که از خدمات صرفاً تغذیه‌ای (سوپر مارکت‌ها، اغذیه فروش‌ها و...) به ارائة خدمات و کالاهای مذهبی و فرهنگی در قالب غرفه‌های فرهنگی – مذهبی نیز می‌‌پردازند . جدول (1) و نمودار (2)، روند افزایش فعالیت‌های اقتصادی امامزاده بی‌بی حکیمه را نشان می‌‌دهد .

جدول 1-: تعداد و انواع واحدهای اقتصادی مستقر در امامزاده بی‌بی حکیمه (ع)

کاربرد مدل ANP در شناسایی عوامل مؤثر برتوسعة گردشگری حضرت بی‌بی حکیمه (سلام الله علیها)

هدف از این پژوهش، شناسایی عوامل مؤثر در اولویت بندی عوامل تأثیرگذار بر توسعة گردشگری مذهبی امامزاده بی‌بی حکیمه با تأکید بر فعالیت‌های اقتصادی است. به همین دلیل، با ایجاد ارتباط درون‌گروهی و برون‌گروهی بین عناصر و شاخص‌ها، تأثیرات هر یک از عناصر در توسعة بخش‌های گردشگری مشخص می‌‌شود. در این پژوهش، معیارها در شش خوشه شامل خوشه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، کالبدی، محیطی و معنوی قرار گرفته‌اند که هر یک از آنها دربرگیرند‌ة تعدادی عناصر تأثیرگذار است به گونه‌ای که علاوه بر ارتباط درون‌گروهی، در بین خوشه‌ها نیز وابستگی وجود دارد(نمودار 3 )

نمودار3-شاخص‌های مورد مطالعه و ارتباط درون گروهی و برون گروهی آنها

جدول(2): ماتریس مقایسه زوجی و وزن خوشه‌ها .

مطابق جدول(2)، وزن نسبی خوشه‌ها از طریق مقایسه ماتریس زوجی به دست آمده است. در ماتریس زوجی، نمره aij اهمیت نسبی مولفه در سطر i با توجه به ستون j را نشان می‌‌دهد؛ به عبارتی، wi/wj aij= را مشخص می‌‌کند که نمره یک، نشان دهندة اهمیت برابر دو مولّفه و نمره 9 ، برابر با اهمیت بسیار زیاد i بر مولّفه j است. سپس مقایسة عناصر داخل هر خوشه، شبیه روش AHP انجام می‌‌گیرد . در گام بعدی، وزن نسبی عناصر ماتریس محاسبه و در نهایت، عناصر جدول نرمال می‌‌شود. با توجه به اینکه برخی عناصر درون خوشه‌ها ممکن است به عناصر سایر خوشه‌ها وابسته باشند، با توجه به معیارهای کنترل، ماتریس مقایسه زوجی تشکیل می‌‌شود، عناصر ماتریس دو به دو با هم مقایسه می‌‌شوند ، وزن ماتریس به دست می‌‌آید و نتیجة آن، وارد سوپر ماتریس اولیه می‌‌شود. سوپر ماتریس حاصل از تلفیق ماتریس‌های مختلف، سوپر ماتریس اولیه است که جمع عناصر هر ستون سوپر ماتریس بیش از یک است .
در مرحله بعد، سوپر ماتریس نرمال می‌‌شود . سوپر ماتریس حاصل از آن، سوپر ماتریس وزنی است و نهایتاً برای همگرا شدن سوپر ماتریس وزنی، عناصر موجود در معیارها آن قدر به توان می‌‌رسند تا همگرا شوند. در آخرین مرحله، وزن خوشه‌ها و سوپر ماتریس حد وزن عمومی، وزن نهایی معیارها محاسبه شده و در جدول (3) در قالب وزن نهایی بیان شده است .

جدول3-وزن نهایی شاخص‌ها

نتایج حاصل از مدل تحلیل شبکه نشان می‌‌دهد، شاخص‌های معنوی با 112/0 بیشترین تأثیر و شاخص‌های محیطی با توجه به قرار گرقتن امامزاده عزیز و بزرگوار در تنگه و مسیر سخت و پرپیچ خم آن و مشکلات تنگی و باریکی جاده با 036/0 کمترین تأثیر را در توسعة گردشگری مذهبی حضرت بی‌بی حکیمه (سلام الله علیها) دارند. شاخص اقتصادی نیز با 088/0 بعد از شاخص‌های معنوی بیشترین تأثیر را در توسعة گردشگری مذهبی امامزاده بی‌بی حکیمه داراست. البته لازم به ذکر است که توسعة شاخص‌های اقتصادی پیامد مثبت شاخص‌های معنوی است زیرا زائران و گردشگران مذهبی امامزاده بی‌بی حکیمه ابتدا برای زیارت و دستیابی به معنویت به این مکان مقدس سفر می‌‌کنند و فعالیت‌های اقتصادی، تکمیل‌کنندة این سفر معنوی است .

برنامه‌ریزی استراتژیک برای توسعة گردشگری مذهبی امامزاده حضرت بی‌بی حیکمه

برای تجزیه و تحلیل کارآمد و مؤثر فاکتورها باید از ساختار مطالعه که محیط عمومی، محیط عملیاتی و محیط درونی است آگاهی داشت تا بتوان استراتژی‌های توانمندسازی را آگاهانه تعریف و تبیین نمود. برای بررسی میزان جذب گردشگران و زائران امامزاده حضرت بی‌بی حکیمه ، ابتدا قوّت‌ها و ضعف‌ها به عنوان عوامل داخلی و فرصت‌ها و تهدیدها به عنوان عوامل خارجی، طبق ماتریس زوجی وزن‌دهی شدند .

مطالعات جاذبه‌های گردشگری و شهرنشینی امامزاده بی‌بی حکیمه (ع) گچساران

عدد به دست آمده از ارزیابی عوامل داخلی 50/2 است. با توجه به اینکه عدد 2/5، به عنوان متوسط در نظر گرفته شده است. بنابراین بارگاه امامزاده بی‌بی حکیمه (ع) در استفاده از نقاط قوّت و کاهش نقاط ضعف در این بافت‌ها و همچنین در گردشگری مذهبی، با برنامه عمل نکرده است. ارزیابی عوامل خارجی با 91/1 نیز نشان دهندة عدم استفاده از فرصت‌های موجود برای کم‌رنگ‌تر کردن تهدیدها بوده است(جدول 5 و 4)

.

جدول4- ماتریس ارزیابی عوامل داخلی (قوّت و ضعف (IFE)

جدول5- ماتریس ارزیابی عوامل خارجی (فرصت و تهدید (EFE).

رابطة شاخص‌های توسعة گردشگری مذهبی در امامزاده بی‌بی حکیمه (ع)
برای به دست آوردن ارتباط بین شاخص‌های توسعه و رونق گردشگری مذهبی در امامزاده بی‌بی حکیمه (ع) از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شده است. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد بین شاخص‌های توسعه و رونق گردشگری مذهبی به میزان 831/0 با سطح اطمینان 99 درصد، رابطه وجود دارد .
با بهره‌گیری از نرم‌افزار SPSS و استفاده از ضریب رگرسیونی (کلانتری، 1382: 185-181) عوامل و ابعاد تأثیرگذار در توسعة گردشگری مذهبی امامزاده بی‌بی حکیمه (ع) مشخص گردید. نتایج به‌دست‌آمده نشان می‌‌دهد که مؤلّفه‌های معنوی، اقتصادی و فرهنگی رابطه معناداری با توسعة گردشگری مذهبی دارند. این مؤلفه‌ها به میزان 6/71 درصد تحولات بخش گردشگری مذهبی امامزاده بی‌بی حکیمه (ع) را تبیین می‌کنند و مابقی واریانس‌ها به وسیلة عوامل ناشناخته‌ای که در این تحقیق نیامده است، تبیین و پیش‌بینی می‌شوند (جدول 6).

جدول6- آمار‌ه‌های تحلیل رگرسیون چندگانه رابطة شاخص‌های گردشگری در امامزاده بی‌بی حکیمه (ع)

جدول(7) تحلیل واریانس رگرسیون چندگانه و میزان F نیز معنا‌داری مؤلفه‌های معنوی، اقتصادی، اجتماعی، کالبدی، فرهنگی و محیطی را با توسعة گردشگری مذهبی در امامزاده بی‌بی حکیمه (ع) تأیید می‌نماید .

جدول 7- تحلیل واریانس رگرسیون چندگانه رابطة شاخص‌های توسعة گردشگری در امامزاده بی‌بی حکیمه (ع)

با نگاهی به مقادیر B روشن است که یک واحد تغییر در مؤلفه‌های معنوی، اقتصادی و فرهنگی، به ترتیب به اندازه 031/0، 034/0 و 038/0 واحد تغییر در رونق گردشگری مذهبی در امامزاده بی‌بی حکیمه (ع) ایجاد خواهد کرد.

جدول8- آماره‌های ضرایب رگرسیونی ابعاد توسعة گردشگری در امامزاده بی‌بی حکیمه (8)

نتیجه‌گیری

بقاع متبرکه علاوه بر نقش و تأثیر مذهبی می‌توانند بر عمران و آبادانی منطقه تأثیرگذار باشند و در کنار فضای معنوی، فضای تفریحی برای مردم ایجاد کنند. برای رسیدن به مرزهای مطلوب در این عرصه، باید برای فضاهای اماکن مذهبی، برنامه‌ریزی منطقی صورت گیرد تا با شناخت وضع موجود (هست‌ها و نیست‌ها) و با استفاده از فرصت‌ها، راهکارهای اجرایی برای مهار تهدیدها ارائه کرد. این مقاله به بررسی نقش جاذبه‌های مذهبی - تاریخی امامزاده بی‌بی حکیمه در افزایش گردشگران مذهبی و پیامدهای مثبت اقتصادی برای منطقه می‌‌پردازد . بررسی فعالیت‌های اقتصادی مت أ ثر از وجود امامزاده بی‌بی حکیمه گچساران طی سال‌های 92-1387 نشان می‌‌دهد میزان واحدهای اقتصادی، رشدی معادل 2/27 درصد داشته است. نتایج حاصل از مدل تحلیل شبکه نشان می‌‌دهد، شاخص‌های معنوی با 112/0 ، بیشترین تأثیر و شاخص‌های محیطی با 036/0 ،کمترین تأثیر را در توسعة گردشگری مذهبی امامزاده بی‌بی حکیمه گچساران دارند . شاخص اقتصادی نیز با 088/0 بعد از شاخص‌های معنوی بیشترین تأثیر را در توسعة گردشگری مذهبی امامزاده بی‌بی حکیمه گچساران داشته‌اند. مطالعات جاذبه‌های گردشگری و شهرنشینی امامزاده بی‌بی حکیمه گچساران نیز نشان می‌‌دهد امامزاده در استفاده از نقاط قوّت و کاهش نقاط ضعف در این بافت‌ها و همچنین در ارتباط با گردشگری مذهبی، با برنامه عمل نکرده است. ارزیابی عوامل خارجی با 91/1 نیز نشان دهندة عدم استفاده از فرصت‌های موجود برای کم‌رنگ‌تر کردن تهدیدها بوده است. نتایج ضریب رگرسیونی حکایت از آن دارد که مؤلفه‌های معنوی، اقتصادی و فرهنگی، رابطة معناداری با توسعة گردشگری مذهبی دارند . بررسی‌ها بر اساس تحلیل‌های آماری نشان می‌دهد که وجود جادة خطرناک و پُرپیچ و خم و دو طرفه بودن آن با توجه به اینکه از روستاهای زیبا و دیدنی می‌‌گذرد و در کنار رودخانة زهره عبور می‌‌نماید ولی باز هم سختی و خطرناکی جادة حرم بی‌بی حکیمه عامل بسیار تأثیرگذاری بر مولّفه‌های محیطش بوده تا نقش خیلی کمی‌‌ در توسعة گردشگری منطقه باشد. با توجه به قرار گرفتن امامزاده در دل کوههای شهرستان گچساران و قرار گرفتن در محدودة جاده‌ای شهرها و بنادر تجاری مرزی، امامزاده عزیز توانسته در توسعة گردشگری و اکوتوریسم نقش مهمی‌‌ را ایفا نماید هرچند در سالهای اخیر در حد انتظار نبوده است و با توجه به تحلیل آماری و ارزیابی از زائرین عزیز، همین مسیر خطرناک حرم امامزاده بی‌بی حکیمه مهم‌ترین عامل ضعف گردشگری در منطقه بوده است.

پیشنهادها

با توجه به نقش گستردة امامزاده بی‌بی حکیمه در توسعة شاخص‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، کالبدی و... در منطقه و پیامدهای مثبت این تحولات توسعه‌ای در شهر گچساران، پیشنهادهایی برای بهبود شاخص‌های فوق و افزایش جاذبه‌های گردشگری مذهبی امامزاده بی‌بی حکیمه به شرح ذیل مطرح می‌‌شود :
- با توجه به اقدامات عمرانی صورت‌گرفته در زمینة ایجاد مکان‌های استقرار زائران در اطراف امامزاده بی‌بی حکیمه در قالب سکّوها برای استقرار چادرهای مسافرتی، ارائة خدمات رفاهی به زائران به صورت شبانه‌روزی نیز مدّ نظر مسؤولان مدیریت امامزاده بی‌بی حکیمه قرار گیرد .
- ساماندهی مطلوب مراکز تجاری و رفاهی موجود در امامزاده و اطراف آن .
- استفاده از شرایط و ویژگی‌های ممتاز قرارگیری امامزاده در منطقه کوهستانی و کم آب برای تأسیس مراکز رفاهی و تفریحی و مراکز و نمایشگاه‌های فرهنگی و مذهبی .
- تبلیغات مؤثر و جاذبه‌های امامزاده در رسانه‌ها، جرائد و ... برای جذب زائران و گردشگران مذهبی .
- ایجاد امکانات لازم برای حمایت از خدمات حمل و نقل ویژه معلولان و افراد کهنسال و بیماران برای انجام آداب زیارت .
- فراهم کردن زمینه‌های مدیریتی برای ارائه خدمات مطلوب شبکة تاکسیرانی .
- ساماندهی سیستم روشنایی امامزاده و محدوده‌های تجاری و رفاهی و تفریحی اطراف آن برای ایجاد امنیت بیشتر .
- با توجه به وضعیت مسیرهای دسترسی به امامزاده بی‌بی حکیمه (ع) که جاده‌هایی با پیچ‌های خطرناک دارد، توجه به ساماندهی و توسعة حفاظ جاده ‌ ای، ایجاد علائم رانندگی، در صورت امکان دو بانده کردن مسیرهای دسترسی یا تعریض مسیرهای دسترسی و روشنایی جاده‌ها در اولویت قرار گیرد .
- با توجه به نبود جایگاه سوخت‌رسانی بنزین، گازوئیل، گاز و... در فاصلة نزدیک امامزاده بی‌بی حکیمه (ع)، تدابیری اندیشیده شود تا دست کم، یکی از مراکز سوخت‌رسانی در فاصلة نزدیک به امامزاده برای رفاه حال زائران و گردشگران تأسیس شود .
- با توجه به روند افزایشی تعداد زائران و گردشگران بویژه در ایّام اعیاد و سوگواری‌های مذهبی و گسترش میزان فعالیت‌های اقتصادی در قالب واحدهای تجاری کوچک در سالهای اخیر، کنترل مناسب قیمت‌ها در واحدهای اقتصادی اطراف امامزاده بی‌بی حکیمه در اولویت بازرسان قرار گیرد .
- با توجه به گسترش بازار امامزاده در سالهای اخیر و نیاز زائران و گردشگران به پول برای خرید سوغاتی‌های مذهبی و غیره، راه‌اندازی خدمات شبکة بانکی در قالب دستگاه‌های خودپرداز در اولویت قرار گیرد .
- ایجاد و راه اندازی مراکز اقامتی نظیر هتل و رستوران برای رفاه حال زائران و گردشگران مذهبی .
- مدیریت مطلوب عمرانی و ایجاد جایگاه‌های مخصوص استراحتگاهی در مسیر جاده در کنار رود زهره و عملکرد بالای مسؤولان استانی در زمینة مسیر خطرناک و پر پیچ و خم حرم امامزاده بی‌بی حکیمه ... .

منابع

1. اطلس راه‌های ایران، تهران: گیتاشناسی، ۱۳۷۴ ش .

2. امیری، سید رزاق. (1382).تاریخ و فرهنگ مردم گچساران، شیراز: نوید شیراز .

3. اقتداری، احمد، خوزستان و کهگیلویه و ممسنی: جغرافیای تاریخی و آثار باستانی، تهران ۱۳۵۹ ش .

4. ایران، قوانین و احکام، مجموعه قوانین و مقررات مربوط به وزارت کشور: از آغاز پیروزی انقلاب اسلامی‌‌تا پایان سال ۱۳۶۹ ، تهران ۱۳۷۰ ش .

5. ایران، وزارت کشور، اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی‌‌دهات کشور، تهران ۱۳۲۹ ش .

6. ایران، وزارت کشور معاونت سیاسی و اجتماعی دفتر تقسیمات کشوری، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی‌‌ایران، تهران ۱۳۷۷ ش .

7. ایران، وزارت نفت، وزارت نفت در یک نگاه، تهران ۱۳۶۹ ش .

8. پاپلی یزدی، محمدحسین و محمد سقایی. (1390). گردشگری، ماهیت و مفاهیم، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).

9. جغرافیای کامل ایران، تهران: سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی، ۱۳۶۶ ش .

10. حبیبی فهلیانی، حسن، ممسنی در گذرگاه تاریخ، شیراز ۱۳۷۱ ش .

11. رزم آرا، حسینعلی، فرهنگ جغرافیائی ایران (آبادیها)، ج ۷: استان هفتم (فارس)، تهران ۱۳۳۰ ش .

12. سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح جمهوری اسلامی‌‌ایران، فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی‌‌ایران، ج ۹۱: بهبهان، تهران ۱۳۷۰ ش .

13. فسائی، حسن بن حسن، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران ۱۳۶۷ ش .

14. قادری، اسماعیل و دیگران.(1388). راهکارهای استفاده از مراسم تاسوعا و عاشورا به عنوان پتانسیل توریسم فرهنگی – مذهبی در محدوده بخش مرکزی تهران، مجله فضای جغرافیایی، سال نهم، شماره .28

15. کلانتری، خلیل.(1382). پردازش و تحلیل داده‌ها در تحقیقات اجتماعی، اقتصادی، تهران : شریف .

16. مجیدی کرائی، نورمحمد ، تاریخ و جغرافیای کوه گیلویه و بویراحمد، تهران ۱۳۷۱ ش .

17. موسوی، میرنجف و علی باقری کشکولی. (1392). گردشگری فرهنگی (ماهیت و مفاهیم)، تهران:آراد کتاب .

-Cohen, E. 1992, “Pilgrimage centers: concentric and exocentric,” Annals of Tourism Research 19: 33–50.
-Cohen, Erik, 1979), a Phenomenology of Tourist Experiences. Sociology 13: 179-201’
-Din, Kadir, H. 1982, Economic Implications of Muslim Pilgrimage from Malaysia, Contemporary Southeast Asia 4(1):58-72.
-Din, Kadir, H. 987, Pelancongan Menu ruts Tuntutan Islam, Witan (Kuala Lumpur), October 20-23.
-Din, Kadir, H. 1988, Keusahawanan Bumyputera dalam Industry pilgrimage the Cheating than Pulau Tioman, Occasional Paper no. 1, Faculty of Social Sciences and Humanities, University Kebangsaan Malaysia.
-Ebron, Paulla A. 999, Tourists as Pilgrims: Commercial Fashioning of Transatlantic Politics, Blackwell Publishing. American Ethnologist, Vol. 26, No. 4 (Nov.,), pp. 910-932
-EIU: Economic Intelligence Unit 1985, Arabian Peninsula: Saudi Arabia, Kuwait, UAE, Oman, Bahrain, Qatar, North Yemen, And South Yeman. International Tourism Report 4:50-57.
-Graburn, Nelson H, (1977, Tourism: The Sacred Journey. In Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism, Valene Smith, ed. pp. 17-31. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
-Johnston, A.M. 2003, “Self-determination: exercising indigenous rights in tourism,” In S. Singh, D.J. Timothy, and R.K. Dowling (ads) Tourism in Destination Communities, Wallingford: CABI.
-Kong, L. 2001, “Religion and technology: refiguring place, space, identity and community,” Area 33(4): 404–413.
-Kurzwell, A. 1995), “Genealogy as a spiritual pilgrimage,” Avotaynu 11(3): 15–20.
-Libison, K.B. and Muraleedharan, K. P 2008, Economic Benefits of Pilgrimage Tourism: A Case Study of Sabarimala Pilgrimage with Special Reference to Pandalam Rural Locality in Kerala (India), South Asian journal of tourism and heritage, vol. 1, no, 1. -Loeb, L. D. 1989, Creating Antiques for Fun and Profit: Encounters between Iranian Jewish Merchants and Touring Co-religionists. In Hosts and Guests: The Anthropology of Tourism, Valene Smith, ed. pp. 237-245. Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
-MacWilliams, M.W. 2002), “Virtual pilgrimages on the Internet,” Religion 32: 315– 335.