1. زینب مظفری ویشکائی، دانشجوی کارشناسی دبیری جغرافیا دانشگاه فرهنگیان گیلان

2. هما نیکروز، دانشجوی کارشناسی دبیری جغرافیا دانشگاه فرهنگیان گیلان

3.پری موسی پور میاندهی، عضو هیات علمی دانشگاه فرهنگیان گیلان

چکیده

گردشگری مذهبی یکی از رایج ترین اشکال گردشگري در سراسر جهان است و جاذبه‌های مذهبی، زیارتگاه‌ها و اماکن مقدس هرساله تعداد زیادی از گردشگران را به‌سوی خود جذب می‌کنند. هدف از این پژوهش تعریف و بررسی اهمیت گردشگری مذهبی به‌عنوان شاخه‌ای از انواع گردشگری موجود در دنیا و مطالعه‌ی نقش امام‌زاده آقاسیدجلال الدین اشرف واقع در شهرستان آستانه‌اشرفیه‌ی استان گیلان، در توسعه‌ی شهر و بخش‌های مختلف اقتصادی شهرستان مانند بازارها و هتل‌ها بوده و روش تحقیق به‌کاررفته در این پژوهش، از نوع توصیفی و جمع‌آوری داده‌ها مبتنی بر مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی هست. نتایج به‌دست‌آمده از تحقیق نشان می‌دهد، مرقد مطهر از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری شهرستان آستانه اشرفیه می‌باشد و با توجه به قرارگیری در موقعیت ممتاز گذرگاهی و وجود سایر جاذبه‌های گردشگری فرهنگی، تاریخی و... در شهرستان می‌تواند با برنامه‌ریزی مدون و رفع نقاط ضعف، به یکی از قطب‌های گردشگری مذهبی کشور تبدیل شود. در آخر ضمن اشاره به نگاه قرآنی و دینی در باب گردشگری مذهبی، راهکارها و پیشنهاد‌هایی برای توسعه گردشگری شهرستان با توجه به نقاط ضعف و قوت موجود ارائه گردید.

1. مقدمه

1-1: مروری بر ادبیات موضوع: گردشگری در جهان از نظر درآمد و گستردگی حرف اول را می‌زند و بسیاری از گره‌های کور اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی را می‌تواند حل کند که ازجمله بیکاری کاهش می‌یابد، گردش سرمایه افزایش می‌یابد، صنایع‌دستی و کالاهای فرهنگی رونق پیدا می‌کند، تبادل فرهنگی را افزایش می‌دهد، جرم و جنایت کاهش می‌یابد، فرهنگ عمومی را بالا می‌برد و... . (1) در یک تعریف کلی می‌توان گردشگری مذهبی را گونه‌ای از گردشگری دانست که شرکت‌کنندگان دران فقط دارای انگیزه‌های مذهبی و یا به‌صورت ترکیبی با سایر انگیزه‌ها هستند که از اماکن مقدس نظیر معابد، کلیساها، مساجد، مقابر و امامزاده‌ها بازدید می‌کنند. در یک تعریف دیگر می‌توان گردشگری مذهبی را بخشی از گردشگری فرهنگی دانست که قدرت زیادی برای اتصال احساسات دینی، مراسم آیینی، هنر ورزش‌های روحانی دارد. موضوع گردشگری زیارتی یک موضوع چندوجهی است؛ زیرا از یک‌سو به‌عنوان یک امر مذهبی موردتوجه قرار دارد واژ سوی دیگر بسیاری از مردم روح و جان خود را با گردشگری زیارتی پالایش می‌کنند و این امر از مهم‌ترین وجوه گردشگری زیارتی است و حتی لازم است که با ترویج صحیح مبنی زیارت و تقربِ ائمه معصومین (ع) آثار فرهنگی و معنوی این زیارت‌ها را افزایش دهیم تا بتوانیم آثار اجتماعی آن را در تمامی ابعاد اجتماعی بگسترانیم؛ از یک‌سو نیز گردشگری زیارتی به‌عنوان یکی از زیربناهای اقتصادی و گردشگری تعداد زیادی شغل پایدار ایجاد کرده است. (2) اماکن مقدس ایران عرصه‌های حائز اهمیتی در جذب گردشگران مذهبی داخلی و همچنین گردشگران عرب و سایر گردشگران مسلمان از سرتاسر جهان هستند. سالانه بیش از 5 میلیون گردشگر داخلی از این اماکن مقدس بازدید می‌کنند که از آن جمله زیارتگاه امام رضا در مشهد، مقدس‌ترین شهر شیعه ایران، بزرگ‌ترین جاذبه‌ی مذهبی است. (3) در درجه‌ی بعد از مدفن ائمه‌ی اطهار، امام‌زاده‌ها نیز از اماکن زیارتی هستند که اگرچه ممکن است، توانایی جذب گردشگر از سراسر جهان را نداشته باشند، اما پذیرای زوار از شهرهای مجاور و حتی در برخی موارد شهرهای دوردست هستند. در تحقیقی که پیرامون زیارتگاه‌های گیلان انجام‌گرفته این‌چنین می‌خوانیم: زیارتگاه‌ها بقاع متبرکه و اماکن مقدسی هستند که می‌توان آن‌ها را به سه بخش اصلی امام‌زاده‌ها، زیارتگاه‌های آرامگاهی و زیارتگاه‌های ویژه تقسیم کرد. امام‌زاده به اماکن مقدسی گفته می‌شود که مدفن فرد یا افرادی از خاندان رسالت هستند. این افراد می‌توانند از سادات حسنی، حسینی، موسوی و رضوی و حتی از سادات عمری (نوادگان عمرالاطرف بن علی)، سادات محمدی (نوادگان محمد حنفیه) و سادات زینبی (نوادگان حضرت زینب) باشند که هریک به قبائل و طوائفی چون سادات شجری، ناصری، مویدی، هارونی، بنی عطار، بنی کتیله، درازگیسو، کیایی، زرین کمر، مرعشی و... تقسیم می‌شوند. (4) ایران اسلامی دارای پتانسیل‌های زیاد مذهبی است به‌گونه‌ای که کمتر کشوری دارای این‌گونه تراکم اماکن مذهبی است. به‌جرئت می‌توان گفت گردشگری مذهبی در صورت برنامه‌ریزی صحیح با درآمدهای اقتصادی کلانی چون نفت برابری می‌کند، البته نباید صرفاً به بعد اقتصادی آن توجه کرد چراکه در ابتدا باید به نیت خدمت و معرفی درست این اماکن مذهبی به گردشگران انجام گیرد. در این صورت است که برکت و آبادی به این مناطق می‌آید. با برنامه‌ریزی و مدیریت صحیح می‌توان در سایه این قطب‌های مذهبی سایر حومه‌ها و مناطق اطراف را آباد کرد. همانطورکه نمونه‌های موفق آن را در شهرهای بزرگ مذهبی چون مشهد مقدس و قم ملاحظه می‌کنیم (ایجاد اماکن تفریحی، استراحتگاهی، خرید در اطراف حرم و حومه شهر). هدف این نوشتار بررسی نقش امامزاده سید جلال‌الدین اشرف در توسعه‌ی پایدار اقتصادی و گردشگری شهرستان آستانه اشرفیه است.

2-۱: اهمیت وضرورت تحقیق: اماکن مذهبی از دلایل عمده توسعه شهرها و رشد گردشگری بشمار می‌آید. با توجه به صنعتی شدن جوامع و نیاز افراد به چنین مکان­هایی جهت رفع نیازهای روحی و آرامش روانی خود، فراهم کردن شرایطی برای پاسخگویی به نیاز این افراد می‌تواند به طور مستقیم بر توسعه شهرها تاثیرداشته باشد. به‌گونه‌ای که دربسیاری از مکان‌ها باوجود کمبود یا نبود منابع طبیعی توسعه، مراکز مذهبی توانسته‌اند این کمبود را جبران کرده و حتی شهرها را به جایگاه جهانی سوق دهند. با توجه به این‌که آستانه اشرفِ یکی از شهرهای مهم مذهبی در کشور محسوب می‌گردد و سالانه تعداد بی‌شماری افراد از اقصی نقاط کشور به این شهر زیارتی مسافرت می‌نمایند بر این اساس بررسی و ساماندهی این افراد می‌تواند تأثیر بسزایی در توسعه پایدار گردشگری این شهرستان داشته باشد.

3-1: اهداف پژوهش: هدف اصلی این پژوهش بررسی نقش امامزاده سید جلال‌الدین اشرف در توسعه اقتصادی و گردشگری مذهبی شهرستان می‌باشد: بررسی چگونگی توسعه امامزاده سید جلال‌الدین اشرف با توجه به موقعیت گذرگاهی آستانه‌اشرفیه در استان، بررسی نقاط ضعف و قوت موجود در شهرستان برای جذب گردشگر، ارائه راهکارهایی برای توسعه گردشگری شهرستان.

۴-۱ روش تحقیق: تحقیق حاضر برحسب دستاورد یا نتیجه تحقیق، از نوع توصیفی بوده از جنبه روش گردآوری داده­های کتابخانه‌ای می­باشد.

2. متن اصلی

استان گیلان یکی از استان‌های شمالی کشور محسوب می‌گردد و دارای 16 شهرستان که عبارت‌اند از: رشت، بندر انزلی، شفت، فومن، صومعه‌سرا، آستانه‌اشرفیه، لاهیجان، رودسر، املش، لنگرود، سیاهکل، رودبار، تالش، رضوانشهر، ماسال، آستارا می‌باشد که از مهم‌ترین شهر مذهبی این استان آستانه‌اشرفیه می‌باشد. این شهرستان در ۳۵ کیلومتری مرکز استان رشت واقع است و فاصله‌ی آن تا شهر لاهیجان ۷ کیلومتر است. این شهرستان با وسعت ۴۲۶/۶ کیلومترمربع در شرق گیلان در عرض جغرافیایی ۳۷ درجه و ۱۶ دقیقه و طول جغرافیایی ۴۹ درجه و ۵۶ دقیقه شرق نصف‌النهار مبدأ واقع‌شده است و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا 2- متر است. (12)

شهرستان آستانه‌ی اشرفیه دارای 2 بخش، 2 شهر، 6 دهستان و 96 آبادی است که از این تعداد آبادی 93 آبادی دارای سکنه و 3 آبادی خالی از سکنه می‌باشد. دارای 105526 نفر جمعیت و 35302 خانوار است. از کل جمعیت این شهرستان 54479 نفر و 17732 خانوار ساکن در نقاط شهری و 51047 نفر و 17570 خانوار ساکن در نقاط روستایی هستند.

تصویرشماره 1: نقشه‌ی شهرستان آستانه اشرفیِ (5)

حرم سید جلال‌الدین اشرف‌ واقع در شهر آستانه اشرفیه، 34 کیلومتری شرق رشت که نام خود را از این امامزاده گرفته است. مطابق شجره موجود آقا سید حسین یا آقا سید ابراهیم معروف به سلطان سید جلال‌الدین اشرف پسر امام موسی کاظم و برادر امام رضا (ع) است. بنای اولیه امامزاده در سال 311 ق/ 923 م به دستور گوهرشاد خانم دختر کیارستم از فرمانروایان گیلان ساخته‌شده و این نکته بر علمی بالای گنبد قدیمی بقعه ثبت بوده است. مکنزی، ملگونوف و میرزا ابراهیم در سفرنامه‌های خود از این بقعه یادکرده‌اند. بقعه بارها دستخوش طغیان آب سفیدرود شده است. در سال 1356 ش مغازه‌های اطراف حرم خریداری و تخریب شد و بنائی وسیع و مجلل برپا گردید. نمای داخلی و خارجی آن با سنگ مرمر و کاشی‌های جدید تزئین یافته است. این بقعه اینک دارای رواق‌های متعدد، سقف‌های آینه‌کاری شده و گنبدی بزرگ با کاشی‌کاری‌های ظریف است. روی پایه‌ای از سنگ مرمر گران‌بها که در وسط حرم قرار دارد ضریح فلزی مشبک باقرقره و گوی مطلّا کار گذاشته‌شده است. ضریح به ابعاد 35/ 3 متر طول و 25/ 2 متر عرض و 20/ 2 متر ارتفاع می‌باشد. تأسیسات جنبی بقعه به شرح زیر است: زائرسرا، کتابخانه (تأسیس 1336)، مسجد، حسینیّه و سرایداری. (6)

تصویر شماره 2: نمای بیرونی حرم (7) تصویر شماره 3: تصویر حرم در سال 1304 (13)

در مورد بقعه‌ی معروف آقا سید جلال‌الدین اشرف و چگونگی شکل گرفتن آن، روایت است که ایشان وصیت می‌کند که اگر در جنگ با کفار کشته شد، پس از غسل بدن او را داخل صندوقی بگذارند و به آب سپیدرود بسپرند تا هر جا آب او را به ساحل رساند، همان‌جا مدفن او شود. می‌گویند حضرت در جنگ 124 زخم برداشت و با سختی خود را به دارستان رساند و به منزل شیخ مفید وارد شد. در جنگ نامه‌ی سید جلال‌الدین اشرف آمده که شیخ گفته 114 زخم بر پیکر او بود، ولی به زخم چهل گوش چمنی که به پهلوی او وارد شد، شهید شد. این شهر درگذشته روستای کوچکی به نام «کوچان» بوده، اما به‌تدریج تبدیل به شهر شده است. (8) درواقع امام‌زاده سبب عمران و آبادی محل پیرامون خود شده و نام شهر نیز مأخوذ از همین امام‌زاده است که در تلفظ محلی به آن «پیله آسّونه» به معنی آستانه‌ی بزرگ نیز گفته می‎شود و اکنون چهارمین شهر مذهبی کشور است. در شهرها و روستاهای تابعه و اطراف این شهرستان بقاع دیگری نیز وجود دارد، اما هیچ‌یک ازنظر شکوه و شهرت و موقعیت زوارکشی به‌مانند حرم مطهر آستانه اشرفیه نیست. اکثر این امام‌زاده‌ها از نزدیکان آقاسیدجلال­الدین اشرف خوانده می‌شوند. مانند بقعه‌ی «بی‌بی گوهر» دریکی از محله‌های لاهیجان که به خواهر ایشان و بقعه‌ای در روستای کیسم آستانه که به برادر ایشان منسوب است. صاحب نظران معتقدند وجود این نسبت‌ها در باور مردم تحت تأثیر و شعاع بقعه‌ی باشکوه سید جلال‌الدین اشرف است. عوامل غیر کالبدی را می‌توان جز تاثیرگذارترین عوامل در ساختار عناصر معماری و فضاهای شهر دانست و این بدین سبب است که شهرها بازتاب دهنده عقاید، فرهنگ و معیشت ساکنان خویش هستند. درشکل گیری فضای شهری ازلحاظ رفولوژی، تاثیر قوانین و ارزش‌های برآمده از عوامل زیست‌محیطی، فرهنگی، معیشتی، اقتصادی، اعتقادی و مذهبی بر توسعه ساختار معماری و فضاهای شهری از مواردی است که نمی‌توان نادیده گرفت. (9) تأثیر وجود امام‌زاده در رشد و توسعه‌ی شهر به‌وضوح در بافت و چشم‌انداز آن نمایان است. قرارگیری حرم مطهر در مرکزیت، خود نشان از شکل‌گیری شهر در اطراف امامزاده دارد که متأثر از آن بوده و نیز وجود اکثریت هتل‌های شهرستان در شهر آستانه اشرفیه گواه دیگری بر این مدعاست.

جدول شماره 1: هتل‌های آستانه اشرفیه (10)

ورود سالیانه هزاران گردشگر مذهبی که برای زیارت بقعه‌ی سلطان سیدجلال الدین اشرف، چهارمین شهر مذهبی کشور را انتخاب می‌کنند، تأثیر بسزایی در اشتغال‌زایی و توسعه و پیشرفت شهر و بالابردن شاخص توسعه و سطح زندگی بومیان دارند. ورود گردشگران به شهر همچنین بازار مناسبی برای صنایع‌دستی شهرستان ازجمله حصیربافی، بامبو بافی، مروار بافی، قالی بافی و گلیم بافی فراهم نموده و سبب توسعه‌ی اقتصادی می‌گردد.

جدول شماره 2: بازارهای شهرستان آستانه اشرفیه (14)

این شهر علاوه بر موقعیت جغرافیایی مناسب دارای خاک بسیار حاصلخیزی نسبت به سایر شهرستان‌های استان گیلان می‌باشد؛ زیرا براثر آبرفت‌های زیادی که هرساله رودخانه‌ی سفیدرود با خود به این مکان آورده خاک منطقه مرغوب شده و درنتیجه باغ‌ها و مزارع کشاورزی حاصلخیزی به وجود آمد است. (11) مهم‌ترین محصول این شهر بادام و برنج می‌باشد که می‌تواند به‌عنوان سوغاتی، توسط گردشگران مذهبی و غیرمذهبی به خارج از شهر یا استان صادر گردد. بادام‌زمینی این خطه ازنظر مرغوبیت، شهرت زیادی در سراسر کشور داشته و به‌جرئت می‌توان گفت درصد بالایی از شهروندان از قبل فروش این محصول امرارمعاش می‌کنند. ورود گردشگر می‌تواند بازار فروش خوبی برای این قبیل محصولات کشاورزی نیز فراهم نماید.

گردشگری زیارتی علاوه بر جلای روح وجان آدمی سبب آشنایی با آداب‌ورسوم و باورهای دینی مردم نواحی مختلف می‌گردد و به‌نوعی گردشگری فرهنگی را در پی خواهد داشت که نتیجه‌ی آن تبادلات فرهنگی میان نواحی مهمان و میزبان خواهد بود. یکی از آداب‌ورسومی که در بقعه‌ی مذکور در آستانه‌ی اشرفیه برگزار می‌گردد، رسم ناقاره زنی است (نوعی ساز ضربی). اگر آرزو و خواسته‌ی بزرگی از شخصی برآورده گردد متولیان در محل بقعه ناقاره می‌زنند و مردم نیز جمع شده و در شادی او شریک می‌شوند. البته این رسم در سال‌های اخیر کمرنگ شده است. ناقاره زنی معمولا در روز زوارکشی و معمولاً غروب پنجشنبه انجام می‌شود. روز زوارکشی آستانه اشرفیه نیز پنجشنبه می‌باشد که مردم از شهرهای دور و نزدیک برای انجام آداب زیارت به این شهر سفر می‌کنند. یکی دیگر از این رسوم، مراسم شب دفن است. یازدهمین روز از ماه محرم زنان آستانه‌اشرفیه دسته عزاداری زنان بنی اسد» را در این شهرستان برپا می‌کنند. زنان و دختران حاضر در این دسته عزاداری، لباس‌های بلند و سفید می‌پوشند و بیل و کلنگ همراه برمی‌دارند و چنین می‌نمایانند که برای دفن شهیدان کربلا می‌روند.

تصویر شماره 4: زنان در حال حرکت به سمت مزار شهدا تصویر شماره 5: دفن نمادین در مزار شهدا آستانه اشرفیه (15)

برای حرکت به سمت توسعه‌ی پایدار، نیاز به مدیریت و برنامه‌ریزی جهت ادغام انواع گردشگری (متناسب استعداد شهرستان) با گردشگری مذهبی و پخش تراکم گردشگران از حرم به سایر نقاط شهر می‌باشد. بدین‌صورت جذب اولیه از طریق بقعه‌ی مذهبی صورت می‌گیرد اما بالا بردن رضایتمندی گردشگران از طریق هدایت به سایر نقاط دارای جاذبه‌های فرهنگی، تفریحی، تجاری، طبیعی و... انجام می‌شود و با کاهش فشار از ناحیه حرم به رشد و توسعه‌ی تمامی نواحی شهرستان می‌انجامد. نیل به این هدف نیازمند برجسته‌سازی و تبلیغ جاذبه‌های موجود در شهرستان برای گردشگران مذهبی و ایجاد جاذبه‌های جدید و تسهیل دسترسی به آن‌ها است. ازجمله جاذبه‌های موجود می‌توان به آرامگاه دکتر محمد معین، پارک ملی بوجاق در کیاشهر، پل خشتی نیاکو، پل چوبی کیاشهر، پارک ساحلی و پل خشتی تجن گوکه اشاره نمود.

3. نتیجه

مسافرت از سنت‌های پسندیده در جوامع مختلف بوده است. انسان‌ها هنگام سفر از نقطه‌ای به نقطه دیگر و از زمانی به زمان دیگر در راستای رشد و کمال حرکت می‌کنند. قرآن کریم درآیات بسیاری بر سیروسفر تأکید داشته و به انسان توصیه می‌کند که به مسافرت بپردازد. به ترتیبی که می‌فرماید: «قل سیروا فی الارض... فسیروا فی الارض...» با اندک تأملی بر آیات راهگشای قرآن، به‌روشنی درمی‌یابیم که با سفر کردن می‌توان به مطالعه آفاق‌وانفس و کسب علم و تجربه، خداشناسی از طریق مردم‌شناسی و شناخت عظمت خلقت، اعتقاد به معاد، مطالعه سنت‌های غلط و ضد ارزش‌های اسلامی و اخلاقی و همچنین عبرت‌آموزی از سرگذشت پیشینیان پرداخت. یکی از مهم‌ترین انواع گردشگری را می‌توان گردشگری مذهبی نام برد.
این نوع از گردشگری یکی از رایج‌ترین اشکال گردشگري در سراسر جهان است که سابقه آن به قرون و اعصار گذشته مرتبط می‌گردد و به‌طورکلی شامل سفرها و بازدیدهایی می‌شود که اصلی‌ترین هدف از آن‌ها تجربه‌ای مذهبی است. جاذبه‌های مذهبی، زیارتگاه‌ها و اماکن مقدس هرساله تعداد زیادی از گردشگران را به‌سوی خود جذب می‌کنند، تأسیسات اقامتی و پذیرایی این نوع از گردشگری مانند مسافرخانه‌ها و زائرسراها با توجه به بافت اجتماعی– فرهنگی و عقیدتی گردشگران و جامعه میزبان دارای ویژگی‌های خاص خود است که در هر کشوری از تنوع بسیار بالایی برخوردار می‌باشد. با توجه به مطالب عنوان‌شده می‌توان گفت با توجه به ویژگی خاص این شهرستان و موقعیت ممتاز آن‌که قرارگیری در گذرگاه شرق و غرب استان می‌باشد، همچنین وجود مرقد مطهر که از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری شهرستان آستانه اشرفیه می‌باشد می‌توان با برنامه‌ریزی مدون این شهرستان را به یکی از قطب‌های گردشگری مذهبی کشور تبدیل نمود اما جهت رسیدن به آن باید یک سری از نقط ضعف موجود در این شهرستان از قبیل بافت فرسوده خیابان‌ها و اماکن اطراف حرم موردبررسی قرارگرفته شود.

پیشنهاد‌ها:

-تبلیغات مؤثر جاذبه‌های امامزاده در رسانه‌ها، جراید و ... برای جذب زائران و گردشگران مذهبی.

-ایجاد شبکه‌های تاکسیرانی و حمل‌ونقل گسترده مابین امام‌زاده و سایر مقاصد گردشگری ازجمله هتل‌ها، بازارها، پارک‌ها و دیگر جاذبه‌های گردشگری مذهبی (سایر بقاع) و غیرمذهبی.

-همگن بودن طرح‌های توسعه امامزاده با بافت تاریخی موجود.

-تکمیل هر چه سریع‌تر طرح حرم با کسب اعتبارات لازم.

-احیا و رونق آیین‌های مذهبی بومی و اختصاص دهی محل برگزاری مناسب به این مراسمت در نزدیک امام‌زاده.

-ساماندهی بازارهای اطراف حرم و تشکیل بازارهای با بافت یکسان و کاربری‌های متفاوت و نورپردازی بهتر این بازارها.

-افزایش امکانات تفریحی شهرستان مخصوصاً در نواحی ساحلی.

4. منابع و مأخذ

1. مطیعی لنگرودی، حسن. جغرافیای اقتصادی ایران. (1390). مشهد: جهاد دانشگاهی مشهد. ص 356

2. جمالی نژاد، مهدی. گردشگری اسلامی. (۱۳۹۳). آرمان. ص ۴۷-48

3. اسکات نوئل. جعفری جعفر. مترجمین：مهدی رمضان زاده لبوئی. محمودحسن پور. نازنین تبریزی. گردشگری درجهان اسلام. (۱۳۹۳). مهکامه. ص ۱۶۵.

4. غلامی کفترودی، قاسم. زیارتگاه‌های گیلان. (1386). رشت: فرهنگ ایلیا. ص 11.

5. فرهنگ آبادی‌های شهرستان آستانه‌ی اشرفیه. سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1390. معاونت برنامه‌ریزی استانداری گیلان.

6. اصلاح عربانی، ابراهیم. کتاب گیلان. (1374). گروه پژوهشگران ایران، جلد 1، ص 573

7. پایگاه جامع امام زادگان و بقاع متبرکه ایران اسلامی

8. پوراحمد جکتاجی، محمدتقی. فرهنگ عامیانه زیارتگاه‌های گیلان. (1385). رشت: فرهنگ ایلیا. ص 110-18.

9. وطن‌خواه مسعود؛ اسماعیل کمالی باغراهی و علی خوشاب. بررسی نقش مذهب درشکل دهی و گسترش شهرهای ایران؛ با تأکید بر دین اسلام. ششمین اجلاس ملی برنامه‌ریزی و مدیریت شهری با تأکید بر مؤلفه‌های شهر اسلامی. (1393). مشهد.

10. پورتال جامع هتل داران گیلان

11. نوبخت حقیقی، شهاب و همکاران. ارزیابی توسعه‌ی فضایی شهر آستانه اشرفیه با تأکید بر معیارهای زیست‌محیطی توسعه‌ی پایدار. (1394). فصلنامه جغرافیا و مطالعات محیطی، شماره چهاردهم.

12. https://fa.wikipedia.org

13. https://mehrjan.blog.ir

14. http://gilangasht.ir

15. http://sahebkhabar.ir/news