نقش دعا در زندگی انسانها
نویسنده : مختار احمدی

نقش دعا در زندگی انسانها
مقدمه

انسان برای بدست آوردن کمالات مادّی و معنوی خود و همچنین رفع گرفتاری و شداید که در زندگی با او روبرو میشود نیازمند به نیروی قویتر و والاتر است انسانهایی که دچار بیماری صعب العلاجی میشود برای رهائی از آن به دعا مراجعه میکنند با تدبیر و تفکّرات اونها مشکلات خویش را میگشاید اگر شداید و مشکلات چنان شد که تدابیر بشری نتواند آنها را برطرف کنند انسانها درمانده و بیچاره میشوند در این موقع بطور ناخودآگاه به طرف دعا در پیشگاه قدرت بیپایان حق روی آورده تا او را به راه خیر و سعادت رهنمون نمایند:خداپرستان: دعا ونیایش را، توسلی عاشقانه و پیوند موجودی بسیارضعیف و کوچک به موجودی بی نهایت بزرگ و با عظمت است، دعا نشانه خشوع جان در برابر جانان، و اظهار نیاز به پیشگاه حضرت بی نیاز است، دعا حقیقتی است که میدان حضور آن، تمامی پدیدهها و همهی ممکنات است، چرا که مجموعه ی آفرینش رو به سوی ذات احدیت دارند! عاشقان با نیایش خود، برگِرد حریم دوست پرواز میکنند و بر شاخسار ، یاد محبوب و نجوا با او، آشیان میگیرند و در سایه سار نیایش به سکون و اطمینان میرسند، در دنیای پیشرفته روز هم دانشمندان روانشناس ثابت کرده اند که دعا و طلب آمرزش و تلقین های معنوی موجب برطرف شدن، چه بسیار از امراض روحی و جسمی شده. ازاین جهت است که با گذشت زمانه نه تنها، اینگونه دعاها و توسلات کهنه و فرسوده نشده، بلکه با کنار رفتن پرده های جهل و نادانی مفاهیم آن‌ها روز بروز روشنتر و کاملتر گشته و یکی از مفاهیم و آثار روشن آنها همانا توجه به ذات اقدس حق پیدا کردن است و نیرو گرفتن از آن منبع فیض. دعا سخن گفتن با خداوند به صورت مستقیم و بی واسطه و یا غیرمستقیم و با واسطه است: بدین جهت است که بزرگان دین بهترین وسیله تَقَرّب به خداوند را برای برآمدن حاجات دعا و توسل قرار دادهاند: بهترین گواه و دلیل برگفتار ما مطالب است که تحقیق شده و اکنون در رو بروی خوانندگان عزیز قرار گرفته است! این مطالب قطره ای است ناچیز از دریای بیکران ازراه یافته گان به دعا و توسل که خلوت دلشان رااز فروغ دعا نورانی نمودهاند!

چکیده

(ادعوني استجب لکم )
دعا و نيايش ، توسلي عاشقانه و پيوند موجودي بسيار ضعيف و کوچک به موجودي بي نهايت بزرگ و با عظمت است . دعا نشانه خشوع جان در برابر جانان و اظهار نياز به پيشگاه حضرت بي نياز است . دعا حقيقتي است که ميدان حضور آن تمامي پديده ها و همه ممکنات است چرا که مجموعه آفرينش رو به سوي ذات احديت دارند .
عاشقان با نيايش خود بر گرد حريم دوست پرواز مي کنند و بر شاخسار ياد محبوب و نجوا با او ، آشيان مي گيرند و در سايه سار نيايش به سکون و اطمينان مي رسند!
در روزگاري که آن را عصر اضطراب ناميده اند نسل سرگشته ي ما بيش از هر زمان ديگر احساس تنهايي و بي هويتي مي کند و همواره به دنبال گمشده اي مي گردد تا در پناه آن آرام بگيرد ودشت تفتيده قلبش را نمناک سازد اما به هر دري مي زند کم تر جواب مي گيرد ، چون کسي پاسخ گو نيست بشر امروز بايد در خانه کسي را بکوبد که نيازمندان را از درگاهش نمي راند و خزانه کرمش پاياني ندارد و از اصرار فزون از حد درخواست کنندگان رنجور نمي شود
در اين روزگار تنهايي و بي کسي ، دعا بارقه اميد است که در کانون دل آدمي مي درخشد وابر هاي نوميدي را از آسمان زندگي کنار ميزند با توجه به جايگاه دعا و نيايش در آموزه هاي ديني و نظر به پرسش هاي مختلفي که درباره دعاو استجابت عدم استجابت ان در بين جوانان مطرح مي باشد بر آن شدم که با بهره گيري از منابع اسلامي مطالب را در اين زمينه بيان کنم اميد است اين مطالب در پاسخ گويي به جوانان و مردم حقيقت جو و مفيد افتد .
کلید واژه : دعا ، زندگی ، آینده ، نقش ،

تعریف دعا

دعا چیست؟ دعا در لغت به معنای خواندن درخواست انجام دادن کار و حاجت خواستن است:راغب اصفهانی در مورد تفاوت دعا با ندا میگوید:ندا با الفاظی همچون «یا» و «ایا» و نظایر اینها ادا شده و مخاطبی به آن ضمیمه نمیشود در حال که دعا در جایی به کار میرود که نام مخاطب برده میشود، هرچند ممکن است این دو واژه به جای یکدیگر نیز به کار روند:

راغب اصفهان = مفردات ص170:

اما ابوهلال عسکری در الفروق اللغویه ص534 میگوید: دعا میتواند با صدای بلند یا آهسته باشد اما ندا با آواز بلند است در مورد تفاوت میان دعا و مسئلت «درخواست» بعضی معتقدند که مسئلت همواره با نوعی خضوع همراه است و مخاطب آن دارای مقامی برتر است اما دعا اگر متوجه خداوند باشد با کرنش همراه است اگر مخاطب آن با دعاکننده برابر باشد با کرنش همراه نیست به هر حال دعا به معنای خواندن است چه این که خواندن توام با خواستن باشد چه به صورت نیایش یا به صورت سرود و ستایش باشد!

دعا در اصطلاح:

دعا در اصطلاح درخواست از خداوند منان است این واژه در قرآن و احادیث معمولاً خواه به صورت مصدر یا ماضی یا سایر مشتقات آن به معنی خواندن آمده است در آیه 55 سوره اعراف میخوانیم:«اُدعُوا رَبَّکُمُ تَضَرُّعاً و خُفیَةً اِنَّهُ»یعنی: پروردگارتان را با تضرّع و پنهانی بخوانید:بعضی از اصحاب با فریاد دعا میکردند حضرت پیامبراسلام(ص)فرمودند:آرام دعاکنید«تفسیر مجمع البیان» حضرت زکریای پیامبر، هم خداوند را در پنهانی و با اخلاص ندا میکرد «نادی رَبّه نداءً خفیّاً» سوره حجرات آیه 3 مخفی دعا کنید زیرا نشانه ادب است چنانکه خداوند به مومنان میفرماید بلندتر از صدای پیامبر با او سخن نگویید. لاترفعوا اصواتَکُم فوق صوت نبیّ کجهر بَعضکُم لبعضٍ:«حجرات» آیه‌ی 1چرا؟ ممکن است صدای بلند در عبادت و نیایش زمینهساز تظاهر وریا باشد: تضرع و ناله در دعا نشانهی توجه انسان به کمبودها و نیازهای خود و عامل شکستن غرور و خودخواهی است!امام صادق (ع)در اصول کافی ج 8 ص58 فرموده: تضرّع در دعا دستان را به طرف آسمان بلند کردن و دعا نمودن است پیامبر اسلام نیز چنین دعا میکرد. و سلمان فارسی از آن حضرت نقل کرده که خداوند حیا میکند دستی را که به دعا بلند شود محروم برگرداند! در مصباح الشریعه ص 58 از امام صادق (ع) روایت است که فرمودند: ازخداوند متعال که در تمام کارها و امورات به صورت متضرّع و نالهکنان در اوقات شب و روز استعانت بطلب چون خداوند متعال میفرماید: خداوند را به صورت تضرع و خفیه فراخوانید:

دعا در زندگی انسانها چه نقشی دارد:

در مورد این پرسش میتوان گفت از آن جا که بشر از هر نظر ناتوان محض بوده واز طرفی در محیطی، زندگی میکند که محل حوادث و هدف بلاها و عوارض جسمی و روحی است همواره گرفتار اذیّتهای مخلوق انسانی و حیوانی و درونی و بیرونی میباشد. از طرف دیگر با توجه به این که آرزوی او ترقی و تکامل و رسیدن به کمالات دنیوی و اُخروی است و بالاترین هدفش آن است که به درجه اعلای انسانیت و عبودیت برسد چارهای ندارد جزء آنکه به ذیّل عنایت خدایی چنگ زند! که از هر نظر قادر، غنی، عالم بر همه، و غالب بر هر چیز باشد! و ناگزیر باید دستگدایی را به سوی او دراز کند. بنابراین کسانی که عقیده دارند که باید فقط کار کرد نه دعا تهیه قوا نمود نه دعا سرمایه مهیّا کرد نه دعا و ... خیلی در اشتباهند از طرف افرادی که میگویند فقط باید دعا کرد تلاش به درد نمیخورد. رسیدن به کمالات با رنج و تلاش نیست اینها نیز در اشتباهند چرا که با توجه و تدبر در قرآن و روایات معتبر وبه کار بردن عقل معلوم میشود که راه صحیح نه آن است و نه این بلکه راه سوم نیز وجود دارد که: در هر کاری و در رسیدن به هر هدفی بایستی هم سعی و تلاش لازم را نمود و هم دعا کرد. به عنوان مثال در تحصیل ثروت و به دست آوردن مال هم تلاش ضرورت دارد و هم دعا و دعا برای انسانها خود یک عبادت است در سوره غافر آیه 60 میفرماید. اُدعُونی أستَجِب لَکُم اِنّ الذّین یَستَکبِرُونَ عَن عِبادَتی سَیَدخُلونَ جَهَنَّمَ داخِرینَ: یعنی مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم همانا کسانی که از عبادت من که منظور همان دعا است سرپیچی مینمایند به زودی با خواری به دوزخ داخل خواهند شد.سوم دعا درزندگی انسانها بسیار اهمیّت دارد. اهمیت دعا در زندگی آنگاه معلوم میشود که به کتاب شریف صحیفه سجادیه که اُخت القران و زبور آل محمد (ص) لقب گرفته مراجعه نماییم این پیشوای به حق چه دعاهایی را انشاء فرموده و چگونه با پروردگار خود به راز و نیاز پرداخته و برای بشریّت درس دعا و نیایش با آفریدگار هستی داده است البته در دعای شماره 45 کتاب امام سجاد علیهالسلام در تفسیر آیه مذکور به این معنا اشاره نموده است. خوشبختانه دعا از جمله موضوعاتی است که در قرآن و روایات فراوان از آن یاد شده در سوره ص آیه 35 میفرماید: رَبِّ اغفِرلی وَهَب لی مُلکاً لایَنبَغِی لأَحَدٍ مِن بَعدی اَنّکَ اَنتَ الوَهابُ! حضرت سلیمان (ع) عرض کرد بارالها به لطف و کرامت از خطای من درگذر و مرا ملک و سلطنتی عطا فرما که پیش از من احدی لایق آن نباشد به راستی که تو زیاد بخشنده هستی در سوره فرقان آیه 77 خداوند به رسولاش میفرماید قُل مایَعبَؤُا بِکُم ربّی لولا دُعاؤُکُم .ای رسول خدا به امت خود بگو که اگردعای شما نبود خدا به شما چه توجّه و اعتنایی داشت؟ خداوند عظمت دعا را بیان فرموده از طرفی در روایات بسیاری لزوم دعا و اهمیّت آن را در زندگی انسانها بطور کامل ثابت کردن – مرحوم شیخ صدوق (ره) از حضرت امام رضا (ع) از پدران بزرگوارش از پیامبر (ص) نقل کرده که پیامبر (ص) فرمود الدُّعاء سِلاحُ المَؤمن و عمادَ الدّینِ و نُورُ السّماواتِ .بحارالانوارج 93 ص 288 یعنی دعا اسلحه‌ی مؤمِن ستون دین و نور آسمانهاست:شیخ مفید(ره) از امام صادق (ع) نقل نموده که آن حضرت فرمود اِنّ الدَّعاءَ یَرُدَّ القَضاءَ! دعا قضا را برطرف میسازد چون در زندگی انسانها قضاء و قدر وجود دارد که با دعا رفع میشود! و نیزاز امام صادق (ع) نقل است که میفرماید. عَلَیک بالدُّعاء فَاِنَّ فیه شِفاءٍ مِن کُلِّ داءٍ! (بحار ج 93 ص 295)امام صادق (ع) میفرماید: بر تو باد دعا زیرا آن شفای هر دردی است امام رضا (ع) به اصحاب خود می فرمود. علیکُم بِسِلاحِ الانبیاءِ فقیل ما سِلاحُ الانبیاء قال: الدُعا(اصول کافی: ج 4 باب دعا سِلاح مومن ص214 بحار ج 93 ص 295) امام رضا(ع) میفرماید بر شما باد به سلاح پیامبران عرض شد سلاح پیامبران چیست فرمود دعا حضرت امیرالمومنین علیهالسلام فرمودن:اِد فَعُوا أَمواجَ البَلاءِ بالدُّعاء- نهجالبلاغه فیض ص 144 حضرت فرمودن امواج بلا و شداید را با دعا برطرف نمایید. امام صادق(ع) میفرماید دعا در زندگی مردم نقش بسیار بزرگ دارد و اثر عجیبی دارد میفرماید الدُعاءُ اَنفَذُ مِنَالسَّنانِ الحدید اصول کافی کتاب الدعا ص 215 یعنی دعا نافذتر و مؤثرتر از نیزهی آهنین است نقش دعا در زندگی انسانها از نظر دانشمندان:دیل کارنگی: روانشناس مشهور امریکایی در کتاب آیین زندگی ص 181 در مورد نقش دعا در زندگی انسانها چنین گفته است: امروز جدیدترین علم یعنی روانپزشکی همان چیزهایی را تعلیم میدهد که پیامبران تعلیم میدادند به دلیل این که پزشکان روانشناس دریافتهاند که دعا و داشتن ایمان محکم به دین،نگرانی، تشویش هیجان و ترس را که موجب اکثر بیماریهای ماست برطرف میسازد ویلیام جیمز، پدر روانشناسی جدید در نامهای به یکی از دوستانش نوشته است که: هرچه بیشتر از سالهای عمرش میگذرد کمتر میتواند بدون اعتقاد به خداوند و قرآن و دعا زندگی کند دکتر آلکیس کارل، نویسنده کتاب «بشر مجهول» و برنده جائزه نوبل مینویسند: در کتاب آیین زندگی ص 186 دعا و نماز در زندگی انسانها قویترین نیرویی هستند که انسانها میتواند تولید نماید دعا و نیایش چون رادیوم یک منبع نیروی مشعشی است که خود به خود تولید میشود از راه دعا بشر میکوشد نیروی محدود خود را با متوسّل شدن به منبع نامحدود افزایش دهد. غیرممکن است مرد یا زنی تنها برای یک لحظه به دعا بپردازد و نتیجه مثبت و مفیدی از آن نگیرد! حضرت علی(ع) درباره نیازمندی بشر به دعا میفرماید:ما المبتَلی الذّی قد اشتَدَّ به البَلاءُ بِاحوَجَ إلی الدعاء من المُعافی الذی لایَأمَنُ البَلاءَ قال رسولالله اِفزَعُوا الی الله فی حَوائجِکُم و الجَؤ و إلَیه فی مُلِمّاتِکُم و تَضَرّعُوا إلیه وادعوه فَإنَّ الدعاءَ مُخُّ العِبادة وَ ما مِن مؤمنٍ یدعوالله الّا استجابَ .(بحار ج 93 ص303 )آنان که در آسایشاند و در معرض بلا، به دعا محتاجترند از کسانی که دچار بلاهای سخت هستند رسول خدا (ص) فرمود: در نیازهای خود نزد خدا فغان و فریاد کنید ودر بلاهای شدید به او پناه ببرید وتضرع کنید زیرا دعا مغز و اصل بندگی است و هیچ مومنی خدا را نمیخواند مگر اینکه مستجاب این قبولی دعا یا در دنیا و یا درآخرت است و یا اینکه موجب پوشش و محو گناهان است تا زمانی که گناه تازهای از مؤمن سرنزده باشد در تمام نیازها باید انسانها به خدا پناه برد- امام صادق (ع) میفرماید پیوسته خدا را بخوان چه به حاجت برسی یا نرسی که در پیشگاه خدا برای انسان منزلت و مقامی است که جز از طریق دعا امکانپذیر نیست اگر بنده دهانش را ببندد و چیزی سؤال نکند به وی اعطا نمیشود پس بخواه تا اعطا شود انسان وقتی دری را بکوبد بالاخره به رویش باز میشود گفت پیغمبر که اگر کوبی دری= عاقبت زان در برون آید سری «مثنوی معنوی مولانا» صاحب تفسیر المنار استجابت دعا را منحصر به جایی دانسته که اسباب طبیعی نیز در میان باشد و دعا آن است که از خداوند بخواهند اسباب طبیعی را فراهم سازد تا داعی به مقصود برسد مثلا فقیر وسائل کسب و کار از خدا بخواهد و مریض دارو البته گاهی خداوند متعال بدون اسباب و عوامل مادی دعا را مستجاب نمیکند ولی این تخصیص و انحصار دُرست نیست چون به غیر اسباب طبیعی نیز میتواند حاجتها را برآورد. علل و عوامل روحانی میتواند شفابخش باشد ولی گروهی فراتر از اینها فکر میکنند آنها دست به دعا برمیدارند نه برای حوائج مادی بلکه نفس دعا کردن برای آنان موضوعیت دارد! در اینجا نیایش به صورت یک سیر روحانی و مکاشفه رحمانی درمیآید در این برداشت دعا به مفهوم پرواز روح به سوی عالم بالاست و ارتباط مجذوبانه قلب است با خداوند و شریفترین وگران سنگترین حالات انسان است اگر از دیل کارنگی یا دکتر کارلها سخن میگوییم بدین علت است که آنها این مفاهیم معنوی بلند را از طریق چالشهای تجربی و یا کاوشهای عقلانی مبتنی بر تجربیات شخصی به دست آورده آنها به معنائی بلند دعا در اسلام و به مضامین عالی دعاهای امامان معصوم(ع) برخورد نداشته اونها، دعای عَرَفَه و مناجات شعبانیه را ندیده و صحیفه سجادیه را نخوانده است. در این برداشت دعا یک نوع عبادت است و احساس استغنا یک نوع تکبر میباشد و سرانجام متکبران دخول در آتش است. و قالَ رَبُّکُم اَدعونی اِنّ الذین یستکبرون عن عبادتی سیدخلون جَهَنَّمَ داخرین» سوره غافر آیه 60

فلسفهدعا چیست؟

بسیاری از افراد گمان میکنند دعا فقط برای رفع نیازهای مادی و درخواست حاجت است امّا دعا جنبههای متعددی دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از 1- میل فطری: انسان علاوه بر داشتن فطرت خداشناسی دارای فطرت احساسی یا نیایش و عرفان است بزرگان برای فطرت، ویژگیهایی بیان کردهاند که عبارتند از
الف) جنبه ذاتی و سرشتی دارد و اکتسابی نیست.
ب) در زندگی هر فرد وجود دارد و فقط ممکن است تضعیف یا تقویت شود! در تمام افراد بشر وجود دارد این مشخصات در نیایش دیده میشود!استاد مطهری میگوید: هر کس از دل خود با خدا راه دارد حتی شقیترین افراد در مورد گرفتاری و امتحان در وقتی که اسباب و علل به کلی از او منقطع و بُریده میشود، به خدا پناه میبرد این یک میل فطری و طبیعی است در وجود انسان که پرده گناه و شقاوت گاهی روی آنرا میگیرد در سختیها که پرده زایل ونابود میشود خود به خود این میل تحریک میشود و به هیجان درمیآید: ما نسبت به میلهای عالی انسانیت میل به خداجویی و خداخواهی میل به دعا و التجا و پناه بردن به خدای نادیده حالت طفل نوزاد را داریم نسبت به پستان ندیده و نشناخته و مادر ندیده ونشناخته! مقصود از فطری بودن ارتباط با خدا و نیایش این نیست که همه مردم بالفعل متوجه این نیازند و یا همه مردم عاشق خدا هستند بلکه توان و استعدادآن در ذات انسان نهفته است و نیاز به شکوفایی دارد با این میل فطری در مواقع سختیها شکوفا میشود قرآن میفرماید: هرگاه آدمی به رنج و زیانی افتد همان لحظه به هر حالت که باشد چه خفته چه نشسته و چه ایستاده ما را به دعا میخواند!( یونس / 12)

دعا سپاسگزاری از نعمت خداوند:

دعا نوعی شکرگزاری از نعمتهای پروردگار است زیرا شکر در لغت ثنا گفتن مُنعِم «نعمتدهنده» است و بیش مضامین دعاها ثنای الهی است! شبی پیامبر اکرم (ص) در حال مناجات و آه و زاری بود تا صبح که بلال اعلان نماز کرد آذان گفتن همسرحضرت عرض کرد مگر شما آن کسی نیستی که دربارهاش نازل گشته لِیَغفِرلک الله ما تَقَدَّمَ من ذنبک وَ ما تَأَخَّرَ!( فتح / 2)تا خدا از گناه گذشته و آینده تو درگذرد حضرت فرمود: اری اما بنده سپاسگزار خدا نباشم!دعا در فرهنگ شیعه: در فرهنگ شیعه وسیله مبارزه با ظلم امر به معروف و نهی از منکر و شعار بر ضد ستمگزارن است. بهترین نمونه آن دعاهای صحیفه سجادیه است که آن را خواهر قران و زبور ال محمد نامیدهاند امام (ع) معارفِ اسلام را بیان داشت و وظایف عبادی و سیاسی را روشن فرموده است!

کبر زدایی:

اگر انسان خود را بینیاز بداند طغیان و گردنکشی میکند و در برابر هیچ حقیقتی سرفرود نمیآورد نیز بر دیگران فخرفروشی میکند و خود را برتر از مردم میپندارد قرآن کریم میفرماید:کَلّا اِنّ الانسان لَیَطغی اَن رَّءاهُ أستغنی: (علق / 6 و 7)یعنی انسان هرگاه خود را بینیاز ببیند، طغیان و سرکشی میکند دعا اظهار نیاز به پیشگاه حضرت بینیاز است دعا بیان تهیدستی و نداری به محضر مالک مطلق جهان هستی، نیز نشان دادن فروتنی و خاکساری به درگاه خالق یکتا است اظهار فقر در بیشتر دعاهای به جا مانده از معصومان به خوبی دیده میشود بنابراین دعا عامل را بازدارند از کبر و خودبینی است!

فلسفه دعاهای ایام هفته:

یکی از راههای تقرب و نزدیکی به پروردگار دعا است قطع نظر از اجر و پاداش اُخروی و برآمدن حاجت دعا حلقه ارتباط انسان با خداوند است اولیای الهی به منظور حفظ پیوند خلق و خالق «آفریدگار و آفریده» و تشویق انسان به دعا برای هر روز ذکر خاصی را به پیروان خود یاد دادهاند تا هر روز هر که بخواهد از این راه و ابزار استفاده کرده ارتباط خود را پیوسته و همه روزه و همه ساعت سازد!

آثار و فوائد دعا:

یاد خداوند باعث آرامش روح و روان میباشد الا بِذِکرِالله تَطمَئنُّ القُلوبُ = سوره رعد آیه 28 = این آرامش با تکامل روح قرین است و آرامش کاذب و موقت نیست این آرامش با خیالات شاعرانه و تصورات موهوم تأمین نمیگردد زندگی دریایی است پر از طوفان، دلهُره و اضطراب تنها اُمید و اتکاء دعاء با حق تعالی است که آرامبخش روح و روان است انسانی که با دعا سروکار دارد هرگز یأس و نااُمیدی بر او غالب نمیشود و با دعا و نیایش مشکلات مادی و معنوی خود را از او میخواهد و اجابت را باور دارد!در تفسیر صافی ج 3 ص630 در تفسیر این آیه میفرماید آگاه باش که قلبها تنها با ذکر خداآرامش پیدا میکند دیگراشتغالات هرگز نمیتوانند آرامشبخش باشند چون بر پایهی مادیّات استوار است و اساس مادیات مضطرب و لرزان و سست است!در تفسیر عیاشی آمده است که امام صادق (ع) فرموده به وجود حضرت محمد (ص) رسول خدا دلهای اهل ایمان آرام میگیرد که او ذکر خدا و حجاب الهی است! تفسیر عیاشی ج2 ص 211!! امروزه در محافل علمی دعا درمانی مطرح است. از طریق دعا میتوان بسیاری از بیماریهای روحی را درمان کرد زیرا به ثمر نرسیدن تلاشها در زندگی، چه بسا انسان را از پیروزی نهایی برای همیشه نومید سازد اما دعا امید است که در دل انسان میدرخشد و ابرهای یأس و اضطراب را از آسمان دل کنار میزند! امیدی که از دعا برمیخیزد همانند خون تازهای در شریان جان ادمی جاری میشود و او را از نگرانی نجات میدهد از اینرو در روایات اسلامی از دعا به عنوان سپر و سلاح یاد شده است! امام علی(ع) میفرماید: اَلدُّعاءَ تَرسُ المؤمنینَ (کافی ج 2 ص468)یعنی امام علی (ع) میفرماید دعا سپر مؤمن است رسول خدا میفرماید دعا سلاح مؤمنین بدیهی است که سپر و اسلحه از ابزارهای دفاعی انسان است و دعا به عنوان سِلاحی بُرنده در برابر سختیها و ناملایمات زندگی و نیز سپری در مقابل هجوم گسترده مشکلات است! (آیین زندگی ترجمه جهانگیر ص 193)یکی از فوائد دعا عفو گناهان است این امر ممکن است با درخواست بخشش از خداوند همراه باشد چنان که این مضمون در بیشتر دعاها آمده ممکن است دعا بدون درخواست مغفرت باشد ولی آمرزش را در پی داشته باشد! امام علی (ع) میفرماید دعاکننده مخلص به یکی از این سه نتیجه میرسید: گناهی که بخشیده شده خیری که پیش آمده، یا شری که به تأخیر افکنده شده است. ابن ابی الحدید در شرح (نهج‌البلاغه ج 20 ص 276)یکی از فائده دعا لذت بردن با محبوب است: یعنی مومن با دعاهای خویش لذت مکالمه با محبوب را درک میکند افتخاری بالاتر از این نیست که بنده بدون واسطه با معبود خود درد دل کند. خدا فرموده: یا ایهاالناّسُ اَنتُمُ الفُقَراءُ اِلی الله وَ للهُ هُوَ الغَنیُّ الحَمیدُ! (فاطر / 15)خداوند غنی است و بنیاز بنده فقیر است خود هم اقرار به فقر دارد یعنی بنده هنگامی که وجود سراسر نیاز خود را در برابر خداوند بینیاز میبیند جز اعتراف به فقر نامحدود خود چارهای ندارد یعنی همه‌ی‌ مردم در ادامه حیات و احوالات خود فقیر و محتاج خداوند است تنها پروردگار، بینیاز مطلق است و به همه موجودات نعمت میبخشد!یکیدیگر ازآیات قرآنی برای اهمیت و ارزش دعا آیه زیر است که دلالت دارد که بهترین شیوه در برابر تهدید طاغوتهای، دعا و توکّل بر خدا و حفظ ایمان و پایداری است! رَبَّنا اَفرِغ عَلَینا صَبراً و تَوَفَّنا مُسلِمینَ! (اعراف / 126 )حسن عاقبت نیاز به دعا، و استمداد و توفیق الهی دارد این آیه پاسخی به جوسازیها و تهمتهایی است که از سوی فرعون نسبت به مومنان و همراهان حضرت موسی (ع) انجام میگرفت برای تصاحب وطن و کاشانه مردم و اخراج آنان و طاغوت با فکر و عقیدهی توحیدی مخالفند نه با آدمها و نشانهی مومنان راستین آرامش مقاومت صراحت شجاعت تَضَرّعُ و دعا بخصوص در هنگام سختیها است.

آداب دعا خواندن:

آداب دعا از نظر قرآن کریم: یک دعا همراه ایمان و عمل صالح باشد. یستجیب الذّین امنو و عملو الصالحات، (شعراء/ 26)یعنی کسانی که ایمان آورده و کردار شایسته داشتند اعمالشان پذیرفته و از فضل و رحمت خداوند برخوردارند یعنی آنان که تسلیم امر رسول خدا هستند خداوند دعای آنان را اجابت و از فضل و رحمتش به آنان عنایت میکند!در کافی از امام باقر (ع) نقل شد: امام باقر(ع) در تفسیر آیه «یستجیبُ الذّین امنُو» فرموده: دعای مومنی را خداوند اجابت میکند که در غیاب برادر مومنش برای او دعای خیر نماید و فرشته به دعای او آمین گفته و خداوند میفرماید برای توست مانند چیزی که برای برادر مومنی دعا کردید و دعایت مستجاب شد برای او دوم دعا با اخلاص باشد: «فادعو اللهَ مخلصین له الذین» یعنی دعا با اخلاص خوانده شود، به اجابت میرسد. 3. با تضرّع و مخفیانه باشد: «اُدعُو رَبَّکُم تَضَرُّعاً وَ خٌفیَةً» (اعراف /55)یعنی خداوند را به تضرع و زاری و نهان با صدای آهسته که به اخلاص نزدیکتر است بخوانید و اندازه مگذارید!در مصباح الشریعه: از امام صادق (ع) روایت شده که خداوند متعال در تمام کارها و امورات به تضرّع و نالهکنان در اوقات شب و روز استعانت بطلب چون خداوند متعال میفرماید. خدا را صورت متضرع و خُفیه فراخوانید چون خداوند متجاوزان را دوست ندارد کسانی صدای خود را بلند میکند:4. با بیم و امید باشید دعا: «وَ اُدعُوهُ خوفاً وَ طَمَعاً»( اعراف / 56 )خداوند را بخوانید خواه از روی خوف و ترس از عدم قبول دعا در اثرقصور اعمالتان و این که شایستگی انجام و پذیرش دعا را ندارید: یا از روی طمع در پذیرش آن از روی تَفَضّلی که خداوند در حق بندگان دارد و همواره آنان را مورد احسان قرار میدهد از بس که رحمت و رأفت دارد!5. دعا در ساعت خاص باشد: «یَدعُونَ ربِّهِم بالغّدوة و العَشَی» (انعام /52 )خداوند را در ساعت مخصوص عبادت کنید و بخوانید فرصت مناسب باشد رسول خدا (ص) میفرماید بهترین وقت برای دعا سحر است! کافی ج 4 ص 227 دعا در زیر ناودان طلا و کنار حجر الاسود و داخل کعبه و روی صفا و مروه و در مشعر الحرام و هنگام دیدن خانه خدا توصیه شده است در وقتها و مکانها و ساعتهای مخصوص توصیه شده است! بحار ج90 ص349 .

آداب مهم دعا چند تا است:

اول وضو گرفتن، امام علی (ع) میفرماید: هرگاه کار بزرگی از امور دنیا و دین روی آورد و خواستی دعا کنی. وضو بگیر و دستهایت را به سوی آسمان بلند کن (بحار ج 92 ص159)بسمالله گفتن: پیامبر (ص) میفرماید دعایی که آغازش بسمالله باشد هرگز ردّ نمیشود! سفینةالبحار ج 1 ص446.

ثنای الهی:

امام صادق (ع) می‌فرماید: درکتاب علی(ع) آمده است: ستایش الهی و درود بر رسول خدا باید پیش از درخواست باشد زیرا اگر یکی از شما برای درخواست نیازی پیش شخصی بیاید، وی دوست دارد پیش از بیان درخواست، از او به خوبی یاد شود کافی ج 3 ص 484!دعا کننده با ستایش الهی، معرفت خود را به خداوند نشان می‌دهد دعایی که پیش از آن ستایش الهی نباشد نافرجام می‌ماند! بحارالانوار ج 90 ص317:

یقین به اجابت دعا داشتن:

یکی از آداب دعا آن است که دعاکننده به اجابت آن یقین داشته باشد و با شک و تردید خدا را نخواند امام صادق (ع) می‌فرماید اذا دَعوَتَ فَظَنَّ اَنّ حاجَتِکَ بالباب! اصول کافی ج 2 ص 473 ،یعنی هرگاه دعا کردی گمان کن که اکنون برآورده شده است. در ذیل آیه فلیؤمِنُوا بی» اعراف آیه 180= به من ایمان آورید! از حضرت صادق (ع) روایت شده:» معنای آیه آن است که بدانند مَنِ خدا قدرت دارم هرچه را بخواهند عطا کنم! تفسیر المیزان ج 2 ص43کوچک نشمردن دُعا: امام علی (ع) می‌فرماید خداوند اجابتش را در دعا مخفی کرده است پس هیچ دعایی را کوچیک نشمارید چه بسا همان دعا به اجابت برسد و تو ندانی (الخصال ج 1 ص209)!

توجه قلبی داشتن:

اساس و اصل آداب دعا توجه قلبی است چون کسی که توجه ندارد سزاوار آن نیست که به او توجه گردد وجود مبارک حضرت امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: لایَقبَلُ اللهُ عَزَّوَجلَّ دُعاءَ قَلبٍ لاهٍ» خداوند دعای قلب غافل را قبول نمی‌کند! (اصول کافی ج 2 ص473 کتاب دعا)

صلوات قبل از دعا:

حضرت امام صادق (ع) می‌فرماید: لایَزالُ الدُّعاءَ مَحجُوباً حَتی یُصَلِّی علی محمدٍ وَ آلِ محمد= دعا پیوسته مَحجوب است و مقبول نیست مگر این که بر حضرت محمد (ص) آل و اهل بیتش صلوات فرستاده شود!

اصرار و پافشاری در دعا:

یکی از آداب دعا اصرار و پافشاری در دعا است پیامبر اسلام (ص) می‌فرماید:رَحِمَ الله عَبداً طَلَبَ مِنَ اللهِ عَزّوَجَلَّ حاجَةً فألَحَّ فی لدُّعاء! یعنی رحمت کند خدا بنده‌ای را که وقتی از خداوند درخواست حاجت می‌نماید در دعا پافشاری کند! اصول کافی کتاب دعا ج 2 .

یکی از آداب دعا توسل است:

توسل جستن به اهل بیت است پیامبر اکرم(ص) خطاب به امیرالمومنین (ع) می‌فرماید یا علی امامان از فرزندان تواند به برکت آنان به امتم باران می‌رسید و دعای‌شان مستجاب می‌شود و بلا از آنان رفع می‌گردد! (بحارالانوار ج 36 ص232)

دعا برای دیگران:

امام باقر (ع) می‌فرماید: زودترین دعایی که به اجابت می‌رسد دعای برادر دینی برای برادرش در نبود اوست. در این صورت فرشته‌ای که گماشته اوست می‌گوید: آمین، و برای تو دو چندان است (اصول کافی ج 4 ص 270)علی بن ابراهیم از پدرش نقل می‌کند: عبدالله بن جُندَب را در عرفات دیدم پیوسته دست‌هایش به سوی آسمان بلند و اشک‌هایش جاری بود به او گفتم: و قوفی بهتر از وقوف تو ندیدم، گفت: به خدا سوگند! جز برای برادران دینی خود دعا نکردم، زیرا از امام کاظم (ع) شنیدم که فرمود: هرکس برای برادر دینی خود در نبودش دعا کند، ازعرش به او ندا می‌شود: صدهزار برابر آن برای تو باد!پس خوش نداشتم صدهزار دعای تعهد شده تضمینی را به خاطر یک دعا از دست بدهم که نمی‌دانم آن یک دعا به اجابت می‌رسد یا نه ! اصول کافی ج4 ص271مولوی می‌گوید:
گر نداری تو دم خوش در دعا
رو دعا می‌خواه از اخوان الصفا
بهر این فرمود با موسی خدا
وقت حاجت خواستن اندر دعا
«مثنوی دفتر سوّم بیست 179- 184»

همگان را دعا کردن:

رسول خدا (ص) می‌فرماید: هرگاه یکی از شما دعا می‌کند همه را دعا نماید زیرا در این صورت به اجابت نزدیک‌تر است! (اصول کافی ج 2 ص243)امام رضا(ع): این‌گونه دعا می‌کرد اِغفِر لِمَنُ فی مشارق الأرضَ و مَقارِبُها مَن المُؤمنین و المؤمنات» خدایا در مشرق و مغرب عالم هر مرد و زَنی که ایمان دارد او را بیامرز انشاء الله: بحار ج 49 ص117!گردآمدن برای دعا: یعنی جمعی دور هم جمع شوند که دعا کنند: امام صادق (ع) می‌فرماید: اگر چهل نفر برای دعا گرد آیند و خدا را بخوانند خداوند دعایشان را اجابت می‌کند اگر چهل نفر نبودند چهار4 بودند ده نفر باشد که چهل مرتبه خداوند را بخواند دعایش را اجابت می‌کند: اگر 4 نفر نباشند یک نفر باشد چهل مرتبه خدا را بخواند دعایش را اجابت می‌کند.
دعا همیشه مستجاب می‌شود

در این که دعا مستجاب نمی‌شود به چند دلیل قابل قبول نیست یک آن که، اثر دعا چنان نیست که همیشه محسوس باشد به طوری که آدم با چشم ببیند یا با گوش بشنود چه بسا در این جهان حوادثی رخ می‌دهد که ما به یک هزارم آن بلکه ببیشتر نمی‌توانیم پی ببریم و چه بسیار از حوادث و بلاهایی از قبیل سنگ‌های آسمانی خرابی دیوارها فرورفتن زمین‌ها جریان سیلاب‌ها و ... که امکان دارد اگر دعاهای ما نبود گرفتار آنها می‌شدیم ولی با دعا آن بلاها برطرف می‌گردد! ادفعُوا امواجَ البَلاء با الدُّعاء (نهج‌البلاغه ص 144)
دوم- آن که بسیاری از دعاهای ما به هدف اجابت رسیده ولی ما به آن توجه نکرده و خیال کرده‌ایم که مشکل خود به خود حل شده است مثلا زیارت نصیب ما شده روزی رسیده و صدها نعمت دیگر در صورتی که اگر پرده از روی آنها برداشته شود معلوم می‌شود اثر اجابت دعای است.
سوم- آنکه اجابت دعا از نظر خداوند صلاح نیست بر ضرر انسان است.
داستان ثعلبه: ثعلبه مرد فقیری بود مکرر خدمت رسول خدا می‌آمد و التماس می‌کردند که رسول خدا به او مال و دولت اعطا نماید حضرت فرمود ای ثعلبه مال کمی که بتوانی شکرش را ادا کنی بهتر است از مال بسیاری که نتوانی شکر آن را ادا کنی ثعلبه گفت اگر مال در اختیارم باشد حق هر صاحب حقی را ادا می‌کنم رسول خدا (ص) برای اودعا کرد گوسفندی بدست آورد در تفسیر صافی می‌نویسد فَنَمَت کما یَنمُو الدود: آن گوسفندان زایید و نمو پیدا کرد حتی ضاقَت بِها المدِینَةُ حتی بجائی رسید که مدینه برای گوسفندان او تنگ شد ثعلبه بسوی بیابان و صحرا رفت از نماز جمعه و جماعت محروم شد!رسول خدا (ص) افرادی را فرستادن تا زکات گوسفندان او را بگیرند و بیاورند او بخل ورزید و گفت این مثل جزیه است خبر به پیامبر خدا (ص) رسید حضرت فرمود وای به حالت ای ثعلبه آنگاه خداوند آیات 75- 76- 77 سوره توبه را در مزمت ثعلبه نازل کرد!

پنج 5: علت تاخیر اجابت دعا:

قطع نشدن مناجات بنده با خداوند متعال است چونکه خداوند دوست دارد بنده خود را در حال مناجات بیند و بنده در اثر دعا و مناجات تکامل پیدا کند وبه کمال برسد که یکی از راه کمال مناجات است: گاهی مردم دعایش مستجاب نمی‌شود ناراحت می‌شوند سست می‌شود شخصی بنام احمد ابن بزنطی آمد خدمت امام رضا (ع)عرض کرد آقا جان مدت است شُل و سست شدم دعایم مستجاب نمی‌شود این احمد ابن بزنطی از یاران امام رضا (ع) بود گفت دعایم مستجاب نمی‌شود: امام رضا (ع) فرمود احمد توجه داشته باشد که شیطان از این راه می‌خواهد در شما نفوس کند شیطان برای هر کس راه را پیدا می‌کند دعای شما مستجاب نمی‌شود خداوند شما را دوست دارد امتحان می‌کند که ضریب تحمل شما چه مقدار است سست نشود که این سختی‌ها برای انسان پالایش و شست وشو روحی است همیشه این بلاها و سختی‌ها مال گناه نیست بلکه گاهی هم برای درجه گرفتن و مرتبه گرفتن است این سختی‌ها برای ائمه (ع) هم بوده برای علماء بزرگ و مراجع بزرگ هم بوده این شست وشو است شما فرض کن یک ظرف مس را که اگر پاکی اش را بخواهید مقدار خاک و ریگ بین‌اش می‌اندازد و خاک مال‌اش می‌کند در این حال ظاهراش بسیار بسیار کثیف و نامطلوب است ولی وقتی آب بکشیم برق می‌زند صاف می‌شود سپس برای صافی ظرف خاک مالی لازم است و او ظاهر نامطلوب پیدا می‌کند ولی نتیجه درخشان دارد:و پاک می‌شود بنده مومن هم گاهی در ظاهر سختی و بلا را می‌بیند دعایش مستجاب نمی‌شود ولی در واقع درجه می‌گیرد مقام می‌گیرد و دلیل مستجاب نشدن دعا گاهی اینست که خداوند بنده‌اش را دوست دارد می‌خواهد بنده‌گی بنده‌اش بیشتر بیند و در درگاهش تضرّع کند اگر زود اجابت کند آن ناله‌ها و زاری قطع می‌شود!گاهی در اجابت دعا خیلی عجله داریم و می‌خواهیم همان لحظه که دعا کردیم نتیجه‌اش را ببینیم در صورت که گاهی در تاخیر دعا مصلحت نهفته و خداوند هم قول نداده همان لحظه اجابت کند گاهی اجابت یک دعا تا چهل سال طول بکشد چنان که دعا حضرت موسی (ع) و هارون که فرعون را نفرین کردند 40 سال چهل سال طول کشید تا اجابت شد!گاهی اثر اجابت دعا در آخرت معلوم می‌گردد و خداوند اجابت دعا را ذخیره آخرت می‌کند چونکه دوست دارد در آخرت از بنده‌اش پذیرایی نماید!گاهی ممکن است تاخیر و اجابت نشدن دعا، بخاطر گناه باشد که گناه مانع اجابت دعایم باشد چنانچه امیرالمومنین (ع) در دعای کمیل فرماید اللهمَّ اغفِر لِیَّ الذُنُوبَ التّی تُحبِسُ الدّعا- یعنی خدایا آن گناهان بیامرز که دعا را حبس می‌کند نمی‌گذارد به اجابت برسد. امام سجاد (ع) می‌فرماید گناهانی که مانع است اجابت دعا را 1- ستم بر مردم 2- دست کشیدن از کار خیر و نیک و کفران نعمت و شکر نکردن – این‌ها مانع اجابت و قبولی دعا می‌شود!شکی نیست که دعا از سُنّت‌های انبیاء و شیوه‌ی صالحان بوده است که در اخبار و روایات ما در این مورد دلالت دارند و زیاد است روایت است که آدم وقتی مرتکب خطا شد عرض کرد- یا رَبِّ بحق محمد (ص) لِما غفرت لی! فقال: یا آدم کَیفَ عرفته! قال: لانّک لَمّا خلقتنی نظرت الی العرش فَوَجَدَت مکتوباً فیه: لا اله الا الله محمد رسول الله و .... فعَرَفَتَهُ اُحِبُّ الخلق الیک! ای پروردگار من تو را بحق محمد (ص) سوگند می‌دهیم که مرا بیامرزی خداوند سوال فرمود ای آدم چگونه او را شناختی عرض کرد پروردگارا وقتی مرا خلق کردی به عرش نگاه کردم اسم او را با اسم شما با هم دیدم در کنار اسم شما دیدم و دانستم که او محبوب‌ترین کسی برای تو است (مستدرک ج 2 ص 615)در روایت است که مردی نابینا خدمت پیامبر اسلام رسید و عرض کرد از خدا بخواه مرا عافیت دهد پیامبر (ص) فرمودن بخواند این را اللهَّم انی اسئلک و أتَوَجه الیک بنیّک نبی الرّحمة یا محمدانی توجهتُ بک الی ربّی فی حاجتی و ... و بعد رسول خدا مرد نابینا را صدا زد و دستور داد وضو بگیرد این دعا را بخواند: خدایا از تو مسئلت می‌کنم و به سوی تو، به پیامبرت محمد (ص) پیامبر رحمت توجه می‌کنیم ای محمد (ص) من به کمک تو به پروردگار خود توجه کردم در این حاجت خود تا آن را برآورده سازد خدایا شفاعت او را درباره‌ی من بپذیر پس بینا شد! این روایت را غیر از شیعه علماء عامه هم ذکر کرده است.

دعا همان عبادت است:

یعنی دعا خود یک نوع عبادت خداوند است در حدیثی از رسول خدا (ص) آمده است که الدّعاءَ هُوَ العِبادَةِ تفسیر رازی ج 18 ص141- دعا یعنی همان عبادت است خداوند فرمودن اُدعُونی استجب لکم بخواند من را اجابت می‌کنم قبول می‌کنم= و هر کسی در عبادت من تکبّر می‌ورزند به حتم وارد جهنَم خواهند شد و اصل در دعا و عبادت اخلاص است و خداوند هیچ عمل را قبول ندارد مگر اینکه دارای دو شرط باشد اول آن که در آن خداوند به تنهایی پرستش گردد دوم آن که با عبادت پرستش شود که با زبان رسول (ص) وضع و تشریع شده باشد همان طور که خدای تعالی می‌فرماید: فَمَن کانَ یَرجُوا لِقاء رَبِّهِ فَلیَعمل عَمَلاً صالِحاً و لایَشرِک بِعِبادَةٍ رَبّه اَحَدَاً! سوره کهف آیه 110 یعنی هر کس امید لقای پروردگار خود را دارد باید عمل صالح انجام دهد و در عبادت پروردگارش کسی را شریک قرار ندهد از زبان پیامبران اش دعا کند!خداوند متعال درباره دعا و جایگاه آن می‌فرماید: قُل ما یَعبَؤُا بکُم رَبّی لولا دُعاؤکم (فرقان آیه 77) یعنی ای رسول ما به امت خود بگو که اگر دعای شما یعنی عبادت شما نبود خداوند به شما توجه و اعتنایی نداشت یکی از مهمترین اسباب موفقیّت انسانها توجه و دعا و توسل به ائمه‌ (ع) مخصوصاً وجود مسعود حضرت بقیة الله الأعظم (ع) و ابا عبدالله الحسین (ع) است!همین دعاها و توسّلات انسان را در تحصیل کسب اخلاص و تهذیب نفس و ترک گناه و رفع گرفتاری‌ها و سعادت در دنیا و آخرت فراوان یاری می‌دهد! پس از این امر از دعا نباید غافل بود و باید دانست که یکی از مهمترین رموز موفقیت علماء و بزرگان دین توجه و دعا بسیار از این رهبران الهی است و اکنون نمونه‌های از این توجّهات: امام خمینی (ره) در تمام مدّت اقامت ایشان در نجف اشرف جز در موارد استثنایی، برنامه دعا و زیارت هر شب ایشان هرگز ترک نشد در اغلب ایام زیارت و دعا در کنار قبر امام حسین (ع) و امیرالمومنین (ع) بودن! و در دَهه عاشورا هر روز زیارت عاشورای معروفه را با صد سلام و صد مرتبه لعن می‌خواندن! پیش از پنجاه 50 سال است که شاید کمتر اتفاق افتاده باشد که فجر طالع شود و چشم امام در خواب باشد. به سحرخیزی فراوان اهمیّت می‌دهد در کتاب نهضت امام خمینی (ره) نوشته شده است که ایشان در نجف اشرف هیچ‌گاه عبادات و توسل و دعااش ترک نمی‌شد در زمستان و تابستان و در شبهای بارانی و سرد و ... مرتب دو 2 ساعت قبل از صبح در حرم مطهر حضرت امیرالمومنین (ع) بودن:در نشریه سابق الذّکر: نوشته که فرزند امام خمینی (ره) می‌گوید شبی در عراق کودتا شد و عبور و مرور را قدغن کردند موقع زیارت امام خمینی نبودند من دلواپس شدم هر اتاقها را گشتم ایشان را نیافتم رفتم پشت بام دیدم امام رو به حرم حضرت امیرالمومنین (ع) مشغول زیارت و دعا هستند در خاطرات مرحوم ایت الله اقا نجفی قوچانی (ره) نوشته است از دوران طلبگی خود در اصفهان که چهار 4 سال طول کشیده از 1314 تا 1318 هـ.ق چنین می‌نویسد... بعد از آمدن در شهر شبی خواب دیدم صورت مرگ را که روی دیوار ما در قوچان توقف کرده است بیدار شدم به پدرم نامه نوشتم و جویای احوال شدم بعد از مدتی جواب نامه از پدرم برای من رسید نوشته بود که عیالش مرحومه شد و نوشته بود که قرض دوازده تومان که برای خرچی و سفر عتبات قرض نموده بودم به واسطه نزول دربار رسیده به هشتاد تومان که تمام دارایی پدرم هشتاد تومان نمی‌شد البته قضیه مربوط به حدود 90 سال پیش است که در آن عصر 80 تومان مبلغ هنگفتی بوده است ایشان می‌فرماید من بنا گذاشتم که چهل40 روز زیارت عاشورا روی بام مسجد شاه اصفهان بخوانم و سه 3 حاجت در نظر داشتم یکی قرض پدرم ادا شود یکی دیگر مغفرت سوم زیادی علم و رسیدن به درجه اجتهاد قبل از ظهر شروع می‌کردم تا ظهر تمام می‌شد و دو ساعت طول می‌کشید چهل 40 روز تمام شد و یک ماه نگذشت که پدرم نامه نوشته کردن که قرض را موسی بن جعفر ادا کرده من به او گفتم سیدالشهداء ادا کرده و کُلّهُم نورُ واحدٌ ...

گفتار از امام (ع):

أئمّه معصومین (ع) بسیاری از مسائل را بالسان ادعیه بیان فرموده‌اند لسان ادعیه بالسانهای دیگری که آن بزرگواران داشتند و احکام را بیان می‌فرمودن خیلی فرق دارد اکثر مسائل روحانی مسائل ماورا، طبیعت و آنچه مربوط به معرفة الله است بالسان ادعیه بیان فرمودند:ولی ما ادعیه را تا به آخر می‌خوانیم و متأسفانه به این معانی توجه نداریم! همین دعاها و توجهات به خداوند، انسان را به مبدأ غیبی متوجه می‌کند و نه تنها مانع فعالیت نمی‌شود بلکه فعالیت هم می‌آورد فعالیتی که برای خودش نیست برای بنده‌گان خدا است و می‌فهمد که فعالیت برای بندگان خدا خدمت به خدا است!اینهایی که از کتب ادعیه انتقاد می‌کنند برای این است که نمی‌دانند این کتب ادعیه و این دعاها چطور انسان می‌سازد، نمی‌دانند این دعاهایی که از ائمه (ع) وارد شده مثل مناجات شعبانیه‌ دعای عرفه و سمات و ... چه جور انسان درست می‌کنند! آنها برای دور کردن مردم از ادعیه کتب دعا را آتش می‌زدند نمی‌فهمیدند دعا یعنی چه؟ تاثیردعا را در نفوس انسان نمی‌دانستند و نمی‌دانستند که همه خیرات و برکات از دعاخوانها هست! اگر کتاب کشف الاسرار امام خمینی را نگاه کنند می‌دانند که دعا چه اثرات دارد!

بلا توسط دعا دفع می‌شود:

یعنی گاهی بنا است یک اتفاق بدی به افتد این اتفاق برای شخص رقم خورده نوشته شد ولی توسط دعا می‌شود آن اتفاق را تبدیل به اتفاق خوب کرد یا نه اصلاً دفع کرد چونکه همه چیزی در اختیار خداوند است اِنَّ الدُّعاءَ یَرُدُّ القضاءَ یا اِدفَعو أمواجَ البَلاءِ باالدُّعاء! نهج‌البلاغه فیض ص 144 . دعا قضاء را دفع می‌کند دعا بلاء را دفع می‌‌کند برطرف می‌کند. شهید دستغیب (ره) می‌نویسد: از مرحوم آیت‌الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری نقل شده است که در سامراء مشغول تحصیل علوم دینی بودم اهالی سامراء به بیماری(وبا) و طاعون مبتلا شدند و همه روزه عده‌ای می‌مردند روزی در منزل استادم مرحوم سید فشارکی عده‌ای از اهل علم جمع بودند ناگاه مرحوم آقای میرزا محمد تقی شیرازی تشریف آوردند و صحبت از بیماری وَبا شد که همه در معرض خطر مرگ هستند مرحوم میرزا شیرازی فرمود: اگر من حکمی بکنم آیا لازم است انجام شود یا نه؟ همه اهل مجلس پاسخ دادند بلی فرمود من حکم می‌کنم که شیعیان ساکن سامراء از امروز تا ده 10 روز همه مشغول خواندن زیارت عاشورا شوند و ثواب آن را به روح نرجس خاتون والده ماجده حضرت حجت‌بن‌الحسن (ع) امام زمان هدیه نمایند تا این بلا از آنان دور شود اهل مجلس این حکم را به تمام شیعیان رساندند و همه مشغول خواندن زیارت عاشورا شدند. از فردای آن روز تلف شدن شیعه موقوف شد و همه روزه تنها عده‌ای از سنیها می‌مردند به طوری که بر همه آشکار گردید. برخی از سنیها از آشنایان شیعه خود پرسیدند سبب این که دیگر از شما کسی تلف نمی‌شود چیست؟ به آنها گفته بودن زیارت عاشورا آن‌ها هم مشغول شدند و بلا از آنها هم برطرف گردید. شکّی نیست که مقام میرزای شیرازی بالاتر از این است که از پیش خود چیزی بگوید و چون این توسل یعنی خواندن زیارت عاشورا تاده روز در روایتی از معصوم نرسیده است شاید آن بزرگوار به وسیله‌ی رویای صادقانه یا مکاشفه یا مشاهده امام (ع) چنین دستوری داده و موثّر هم واقع شده است!در منزل میرزای شیرازی در کربلا ایام عاشورا روضه‌خوانی بوده و روز عاشورا به اتفاق طلاب و علماء به حرم حضرت سید الشهداء (ع) و حرم حضرت ابا الفضل (ع) می‌رفتند و عزاداری می‌نمودند! عادت میرزا این بود که هر روز در اتاق خود زیارت عاشورا می‌خواند سپس در مجلس روضه شرکت می‌کرد یکی از بزرگان می‌گوید روزی خودم حاضر بودم که میرزا ناگاه با حالت غیرعادی و پریشان و نالان از پله‌های اتاق به زیر آمد و داخل مجلس شد و فرمود امروز باید از مصیبت عطش حضرت سیدالشهداء (ع) بگویید و عزاداری کنید تمام مجلس منقلب شدند و بعضی بیهوش شدند سپس با همان حالت به اتفاق میرزا به حرم مقدس امام حسین (ع) مشرف شدیم گویا میرزا به این تذکر مامور شده بودند! روایت از احمد زنجانی (ره) در کتاب الکلام یجر الکلام ج 1 ص55-54 از قول مرحوم آیت‌الله حائری آورده‌اند. خلاصه دعا در دفع بلا بسیار بسیار کارساز است که موارد زیاد دیده شده موارد فروان است نمونه‌هایش دعا یوسف (ع) در چاه: امام صادق (ع) می‌فرماید وقتی حضرت یوسف(ع) را برادران اش در چاه انداختن و رفتن حضرت تنها ماندن جبرئیل نزد یوسف که در چاه بودن رفت و این دعا را برای نجات از بلا و هلاکت را به او یاد داد تا از چاه نجات پیدا کند: اللهُمَّ اِنی اَسئَلُکَ بانّ لک الجد لا اله الّا اَنتَ المنان بدیع السموات و الارض ذوالجلال و الاِکرامَ ان تُصَلّی علی محمد و ال محمد اَنّ تجعل لی مَمّا أنا فیه فرجاً و مَحرِجاً- کافی ج 2 ص557:این دعا را خواند و نجات پیداکرد از هلاکت دعا بلا را دفع کرد. دعا امام صادق (ع) در برابر منصور: امام برای مصون ماندن از شر منصور دوانیقی که تصمیم بر قتل امام داشت این دعا را خواند: اللهمَّ انک تکفی مِن کل شیء و لا یلفی مِنک شییء فاکفنی بما شِئتَ و مِن حیثُ شِئتَ وَ أنّی شِئتَ! کافی ج 2 ص 559 امام صادق (ع) این دعا را خواند و نجات پیدا کردن بلاء دفع شد.

دعا پیامبراسلام (ص) در جنگ احزاب:

شبی که در جنگ احزاب کار بر حضرت سخت شد پیامبر چنین دعا کرد: یا صریح المکروبین و یا مجیب دعوة المضطرین و یا کاشف غمی، اِکشِف عَنّی غمی و همی و کربِی فانک تَصلَم حالی و حال اصحابی وَ اکفِنی هول عدوی! کافی ج 2 ص561.

شرایط اجابت دعا :

استجابت دعا را قرآن کریم در دو جا قرار داده است. اِذا سَأَلک عبادی عَنّی فَاِنّی قَریبُ اُجیبُ دعوة الداع اذادعان سوره بقره آیه 186: یعنی قرآن می‌فرماید هرگاه بندگانم از من سوال کنند، بگو: من نزدیک هستم دعای دعاکننده را هنگامی که مرا بخواند اجابت می‌کنم! علامه طباطبایی می‌گوید: اجابت دعا به جمله «اذا دعان» قید شده یعنی در صورتی که مرا بخواند و این قید زاید بر اصل مطلب نیست چون فرض کلام دعا کردن خداست فایده‌ی چنین قیدی این است که اجابت به هیچ قید و شرطی، مشروط نیست و بدون شرط، دعای صاحب‌ دعا به اجابت خواهد رسید، ولی صاحب دعا باید حقیقتاً بخواهد. دعاهایی که به اجابت نمی‌رسد فاقد یکی از این دوامر است: یا خواست حقیقی در آن‌ها نیست، بلکه به واسطه روشن نبودن مطلب برای دعاکننده اشتباهاً امری را خواستار می‌شود، یا چیزی را می‌خواهد که اگر بر حقیقت امر مطلع و آگاه می‌شد نمی‌خواست و یا این که سوال و درخواست است ولی حقیقتاً از خداوند نیست.

البته دعا باید هماهنگی با سنت‌های الهی باشد!

دعایی مستجاب می‌شود که با سنت های الهی همخوانی داشته باشد طلب کردن چیزی که نشدنی است و یا با حکمت الهی سازگاری ندارد، به اجابت نمی‌رسد! زیّد ابن صوخان از امیرالمومنین (ع) پرسید کدام دعا بیراهه است امام (ع): فرمودن «دعای کسی که برای تحقق آنچه نشدنی است دعا کند: الامالی ص 535 در مناجات حضرت سیدالشهداء (ع) چنین آمده است خدایا چه چیز تو را به من نزدیک می‌سازد و چه چیزی تو را از من دور می‌سازد؟ و چه چیزی تو را نسبت به من مهربان می‌نماید و چه چیزی مرا از تو دور نگه می‌دارد؟ !قرب خداوند را کسی می‌یابد که خدا را عبادت کند همانند اینکه او را می‌بیند همانگونه که پیامبر ما حضرت محمد (ص) فرمودن خدایت را آنگونه عبادت نما مانند این که او را می‌بینی اگرچه تو او را نمی‌بینی ولی او تو را می‌بیند جامع صغیر ج 1 ص171خداوند: به دعوتی دعوت‌کننده پاسخ می‌دهم، این تقریری برای قُرب خداوند است و وعده‌ای برای دعاکننده که دعای او به اجابت می‌رسید: روایت شده است از امام صادق (ع) اَمّن یَجیبُ المُضطَرَّ اِذّا دَعاهُ یَکشِفُ السُوء. جامع صغیرص 288 باب 41 را می‌خواند پس سوال شد چرا ما دعا می‌کنیم ولی دعای ما مستجاب نمی‌شود! امام (ع) فرمود چون شما دعا می‌کنید کسی را که او را نمی‌شناسید و می‌خواهید و طلب می‌کنید آن چیزی را که نمی‌فهمید!اگر دعائی مرزهای شریعت را در نوردید و خواسته‌ای غیرمشروع باشد خداوند آن را اجابت نمی‌کند دعایی مستجاب می‌شود که با قوانین شرع هماهنگ باشد از این رو پیامبر فرموده یکی از دعاهایی که به اجابت نمی‌رسد دعای فرزند علیه والدین است! بحارانوار ج 47 ص234
3- معرفت خداوند: رسول خدا فرمود: خدا فرموده: کسی که مرا بخواند و بداند من هستم که نفع و ضرر می‌رسانم دعایش را مستجاب می‌کنم!
4- روزی حلال: رسول خدا (ص) می‌فرماید مَن اَن یَستَجابُ دعاهُ و ... کسی دوست دارد دعایش مستجاب شود، غذا و کسب و کارش را پاک و پاکیزه سازد! بحار الانوار ج 90 ص372
5- اخلاص در دعا: امام صادق (ع) از پدرانش از رسول اکرم روایت کرده: خدا به یکی از پیامبرانش وحی کرد: به عزت و جلالم سوگند! هرکس به غیر مَن امیدوار شود ناامیدش خواهم کرد و جامه خواری و ذلت را بر او خواهم پوشاند و او را از فضل و بخشش خود به دور خواهم داشت. بنده من هنگام سختی، چشم امید و آرزو به دست دیگری بدوزد در حالی که سختی‌ها بدست من است و اُمیدوار به غیر من شود در حال که من بی‌نیاز و بخشاینده‌ام؟! کلید درهای بسته در دست من است و در اجابت به روی کسی که مرا خواند باز است: المیزان ج 2 ص35: امام صادق (ع) فرموده: هرگاه یکی از شما بخواهد دعایش مستجاب شود باید از مردم ناامید گردد و امیدش تنها به خدا باشند. بحارالانوار ج 90 ص 314
6- رعایت آداب دعا: را وی می‌گوید: به امام صادق (ع) عرض کردم دو آیه در قرآن است که معنی علمی آن دو را می‌جویم اما نمی‌یابم فرمود آن دو آیه کدام است؟ عرض کردم این که می‌فرماید: مرا بخوانید تا اینکه شما را اجابت کنم! خدا را می‌خوانیم و اجابتی نمی‌بینیم فرمود: آیا می‌پنداری که خداوند خلاف وعده خود عمل کرده است؟ عرض کردم نه فرمود پس علت عدم استجابت چیست گفتم نمی‌دانم فرمود: ولی تو را آگاه کنم هر کس از خدا در آن چه فرمان داده اطاعت کند سپس دعا بخواند اجابت می‌کند گفتم دعا چگونه است فرمود خدا را حمد و سناء و ستایش و در برابر نعمت‌هایش شکر کنی و بر محمد (ص) و آلش صلوات فرستی و به گناهان خود اعتراف کنی و از آن‌ها به خدا پناه ببری!آیه دیگر: آیه دوم کدام است عرض کردم آیه که می‌فرماید: آن‌چه در راه خدا بدهید، خدا عوض‌اش را می‌دهد! من انفاق می‌کنم ولی عوضی نمی‌بینم! فرمود اگر کسی از شما مالی را از راه حلال به دست آورد و آن را انفاق کند در راه حلال خداوند عوض‌اش را می‌دهد. کسب رضایت خداوند: امام حسن مجتبی (ع) می‌فرماید: انا الضامَن لِمَن لم یَهجس قَلبَهُ الاّ الرّضا بما قضی الله اَن یَدعُوا الله فَیَستَجابَ لَهُ ! بحار الانوار ج 43 ص351- امام حسن (ع) می‌فرماید من ضامن هستم برای کسی که دردلش جز رضا به قضای الهی نیست که اگر خدا را بخواند دعایش مستجاب شود!

چرا گاهی دعا مستجاب نمی‌شود؟

یکی از دلیل‌های عدم استجابت دعا شرک یا جهل ماست در تفسیر المیزان خداوند فرموده «اجیب دَعوَةَ الداعِ اِذا دَعانَ» (بقره /186) یعنی خود اجابت می‌کنم دعاکننده‌ای را که فقط مرا بخواند و با اخلاص تمام از من طلب خیر کند پس اگر دعا مستجاب نشد یا به جهت آن است که ما از خداوند خیر نخواستیم و در واقع برای شرّ بوده یا اگر خیر بوده خالصانه و صادقانه از خداوند درخواست نکرده‌ایم یا این که استجابت دعا به مصلحت ما نبوده!در اصول کافی فرموده: کسی که غذای حرام بخورد یا امر به معروف و نهی از منکر را ترک یا از سر بی‌اعتنایی دعا کند دعایش مستجاب نمی‌شود! البشته معنی ترک دعا ترک کسب و کار نیست بلکه توکل به خداوند همراه با تلاش و کوشش است لذا در حدیث می‌خوانیم: دعای کسی که تلاشش را نمی‌کند و بیکار نشسته مستجاب نمی‌شود! گاهی دعا ما مستجاب نمی‌شود ولی مشابه آن مستجاب می‌شود!
شخصی از امیرالمومنین علی (ع) سوال کرد:
چگونه است خداوند فرمودن مرا بخوانید تا دعایتان را اجابت کنم در حال که ما دعا می‌کنیم ولی مستجاب نمی‌شود؟ آن بزرگوار فرمود دل‌های شما در هشت 8 خصلت خیانت و بی‌وفایی نموده است:
1- یک خدا را شناختید ولی حقّش را آن‌گونه که بر شما واجب بود اداء نکردید و از این رو آن معرفت به کار شما نیامد.
2- دوم: شما به پیامبر گرویدید ولی با سُنّت او مخالفت کردید و شریعت او را از بین برده‌اید پس ثمره ایمان شما کجا است؟
3- سوم: کتاب خداوند که بر شما فرود آمد قرائت کردید ولی به آن عمل نکردید.
4- چهارم: شما گفتید: ما از آتش دوزخ هراسانیم ولی با گناهان تان به سوی آن شتافتید! پنج: به راستی که منطق شما این است که ما به بهشت رغبت داریم و مشتاق آن می‌باشیم، ولی پیوسته کارهایی که شما را از آن دور می‌سازد انجام می‌دهید.
شش: همانا نعمت حضرت حق را می‌خورید و از آن سپاسگزاری نمی‌نمایید که قرآن می‌فرماید: 6- انّ الشیطن لکُم عَدُّوُّ فاتخِذُوهُ عَدُوّاٌ (فاطر / 6)به راستی که شیطان برای شما دشمن است مردم شیطان شما را به امید عفو و مغفرت الهی نفریبد تا اصرار بر گناه و معصیت بورزید از شیطان دوری نماید! با این وضع چه دعایی از شما مستجاب گردد؟ در صورتی که درهای دعا و راه‌های آن را بسته‌اید؟ پس از خداوند بترسید و تقوا پیشه کنید کارهایتان را اصلاح کنید تا خداوند دعای‌تان را مستجاب کند. روایت دیگری از پیامر اسلام (ص) که می‌فرماید:«مَن أَحَبَّ اَن یُستَجاب دُعاؤه فَلیَطِب مَطعَمَهُ و مَکتَبَهُ» بحار الانوار ج 93 ص37پیامبر اسلام می‌فرماید: کسی که دوست دارد دعای او مستجاب شود پس باید خوراک و کسب او حلال و پاکیزه باشد!روایات از این قبیل بسیار است حتی در روایت آمده است خداوند به حضرت عیسی (ع) فرمود: به ستمگران بنی اسرائیل بگو لاتَدعونی .... مرا نخوانید در حالی که بت‌ها در خانه‌های شما است بنابراین کسانی که در خانه‌های‌شان آلات فساد چون آلات موسیقی ورَق قمار شیشه شراب زن‌های لاابالی افراد بی‌نماز و بی‌روزه وجود دارد دعای‌شان به اجابت نمی‌رسد!مرتکب شدن گناه ارتکاب گناه مانع اجابت دعا می‌شود در دعای کمیل می‌خوانیم: اللهم اِغفِر لِیَ الذُنُوبَ التّی تحبس الدعاءِ خدایا! گناهانی را که باعث حبس دعا است بر من ببخشای یعنی مانع دعا گناه است که اجابت دعا را از بین می‌برد حبسش می‌کند! امام علی (ع) می‌فرماید: شگفتا ازکسی که دعا می‌کند و اجابت آن را دیر می‌داند در حالی که راه اجابت را با گناهان خود بسته است. بحار الانوار ج 75 ص72: حضرت موسی (ع) به مردی برخورد کرد در حال که در سجده بود موسی دنبال کار خود رفت و پس از بازگشت دوباره او را در این حال سجده دید گفت اگر حاجت تو به دست من بود آن را روا می‌کردم خداوند به موسی وحی کرد. این مرد اگر آن قدر سجده کند که گردنش قطع شود دعای او را نمی‌پذیرم مگر آن که از رفتاری که خوش ندارم به سوی کاری که دوست دارم برگردد! امام باقر (ع) می‌فرماید: بنده‌ای خدا را می‌خواند دعا اقتضا می‌کند که زود برآورده شود اما گناه می‌کند پس خداوند به فرشته‌اش می‌گوید: حاجت او را ندهید و او را محروم سازید او با گناه خود سزاوار محرومیت است چون خود را در معرض غضب من قرار داده است: بحارالانوار ج 70 ص329امام علی (ع): می‌فرماید خداوند به حضرت عیسی (ع) وحی کرد که به بنی اسرائیل بگوید: دعای کسی که حق ضایع شده از بندگانم را بر عهده دارد حق مردم را نداده اجابت نمی‌کنم!امام صادق (ع) فرمودن: شخصی از بنی اسرائیل سه سال دعا کرد تا خداوند به او پسری دهد اما دعایش مستجاب نشد گفت خدایا آیا حرف مرا نمی‌شنوی؟ چرا با وجود این که به من نزدیکی دعایم را اجابت نمی‌کنی؟! در جواب به او گفتند: سه سال با زبان بذله‌گو و قلب ناپاک و نیت ناخالص، خدا را می‌خوانی خود را اصلاح کن، او چنین کرد، سپس دعا کرد، به اجابت رسید!گر گدا کاهل بود تقصیر صاحب خانه چیست؟! کسی که به عهدش در برابر خداوند وفا نکند نباید انتظار داشته باشد که مشمول وعده اجابت دعا باشد. علت دیگری عدم اجابت دعا ریاکاری است: رسول خدا می‌فرماید: به زودی بر امت من زمانی می‌آید که درون‌شان فاسد و ظاهرشان خوب باشد به عنوان دست‌یابی به دنیا و برای خدا کاری انجام نمی‌دهند. بلکه کارشان فقط به منظور ریا و خودنمایی است و هیچ باکی ندارند خداوند آنان را به مجازاتی گرفتار می‌نماید آن‌گاه دعا می‌کنند مانند دعا شخصی که در حال غرق شدن است اما دعایشان مستجاب نمی‌گردد. کافی ج 2 ص296! گاهی دعا اجابت نمی‌شود بخاطر امتحان است خدای متعال می‌فرماید: أَحَسِبَ النّاسُ اَن یترَکو أَن یَقُولُو ءامَنَّاوَ هُم لایُفتَنُونَ» سوره عنکبوت آیه (2) آیا مردم خیال می‌کنند که ایمان آوردن رها می‌شوند و آزمایش نمی‌گردند. یعنی هر انسانی امتحان و آزمایش می‌شود تا شایستگی‌اش را اثبات کند و منزلت و مقام خویش را از رهگذر استمرار بخشیدن به طاعت و پافشاری و پایداری در دعا بالا برد دعایی که از یک سو وسیله‌ای است برای تقویت رابطه بنده با آفریدگارش و از سوی دیگر راهی است برای این که خدا عنایت و رحمت خود را بیشتر شامل بنده‌اش کند ولی گاهی اوقات مستجاب نمی‌شود به علت امتحان! در تفسیر مجمع البیان ج 7 ص 272 از امام صادق (ع) روایت کرده است که فرمودن «یَفتَنُونَ» یعنی درباره‌ی جان‌ها و اموالشان مورد آزمایش قرار می‌گیرند!در اصول کافی از امام کاظم (ع) روایت شد ! ج 1 ص370 : که حضرت این آیه را قرائت کرد و فرمود فتنه چیست؟ گفته شد یعنی آزمایش مردم در دین خدا حضرت فرمود آزمایش می‌شوند مردم همانطور که طلا آزمایش می‌شود و سپس فرمود بنده خالص می‌شود همانطور که طلا خالص می‌شود!

دعا و سرنوشت:

آیا دعا می‌تواند سرنوشت انسان را تغییر دهد؟